Tash në pleqëri, ndjej detyrim të rrëfej të vërtetën time, ashtu siç e jetova. Të flas për burrat modestë, që s’u mburrën ndonjëherë me bëmat e tyre dhe për të tjerët që regjimi u mbylli gojën e, i groposi në skërkat pa emra. Në asnjë rast s’marr përsipër, të uzurpoj monopolin e së vërtetës apo, të pretendoj dafinat për një ngjarje, ku qeshë i pranishëm rastësor, ndonëse u rreka me shpirt të ndihja sadopak miqtë e mi, që më shmangën me takt dhe me dashamirësi: “Byrazer, hap sytë… mos u përzje… se edhe dy muaj e pak të kanë mbetur”! Merak që m’u qep si hajmali, nga mëngjesi i datës 21, 22 dhe 23, maj 1974, madje më ndoqi edhe muajt në vijim, gjersa më liruan. Sidoqoftë, gjithë ç’ pashë dhe dëgjova ato tri ditë, s’do doja t’i merrja në varr.
“Vend kemi plot”! – ndërhyri Faiku.
“Jo, do nisemi nga pragu i shtëpisë. Nesër më shtatë te ura e Vodicës”, – i dha udhë Muharremi.
“Duam të dalim nga dera e babait”! – e mbështeti mbesa.
Pasi u ndamë shkova në Komisariat, takova I-në dhe i fola për ç’u vendos.
Të nesërmen u takuam në Vodicë me familjarët e Aliut, pimë kafet në Mbrakull, pa vajtur ora shtatë dhe hodhëm lumin në va. Nga zalli i Osumit, morëm përpjetë ullishtën për Malinat, në bregun e Trëndafilit.
I.-ja, sugjeroi të ndalnim dhe vetë u fut grykës së përroit e humbi mes mareve. Pas pak bëri zë t’i afroheshim: “Çunat me kazma, të vijnë pas meje, të tjerët prisni aty”!
Katër vetë zbritën zabelit, kurse ne zumë kojkën dhe i ndiqnim nën mjegullën si bashkë leshi, që na lëbyri pamjen.
“E-e-ej, ejani poshtë”! – uturiu lugu i përroit.
Zbritëm dy-tri tarraca, rreth njëzet metër të gjata e, tri-katër të gjera. I.-ja këqyrte vendin, si strategu sheshbetejën e ardhshme, diku u shkëput nga grupi, kaloi në krahun e kundërt dhe u zhduk në marishte, nga ku doli me një deng thuprash, kërceu dy tarraca njëra pas tjetrës dhe ndali ku qe së pari. Çapiti në një anë, nguli një purtekë, eci në të kundërt, duke kthyer kryet, si gjeometri kur piketon themelet e godinës, nguli edhe një thupër, pastaj vuri dorën strehë:
“Këtu ka qenë përrua, para se ta tarraconin”! – pëshpëriti si të bindte veten, se s’kishte gabuar koordinata. Në mezhdë shquhej, një hulli e shkëputur nga sheshet, që po ta bashkoje në një vijë imagjinare, do përftoje përroin e dikurshëm.
“Ngjatjeta burra”! – përshëndetën që sipër dhe tri silueta u varën teposhtë.
“Ua bëftë Zoti dritë”! – uroi më i vjetri, që mbahej mbi dorak.
“Amin”! – iu fal Muharremi.
“Kam prurë çunat t’u ndihmojnë”! – plaku drejtoi gishtin nga dy të rinj, me kazmë dhe lopatë.
“Ta paça borxh”! – ia ktheu Muharremi.
“Kemi detyrim, or mik”! – u hodh i porsaardhuri. – “Ishallah e gjejmë, se ka ndryshuar vendi”! Nga ana tjetër u afrua I.-ja dhe u përshëndet si mik i vjetër me plakun:
“Si je, o Shako”?
“Mirë me hirin e Zotit! Po ti komandant, si ja ke çuar këto vite”?
“Të falem nderit”! – ia ktheu I.
“Je akoma në bukë të qeverisë”!
“Se mos di të bëj tjetër”!
“Jo, je burrë i mirë ti, të kemi pasur krahë”.
“Edhe unë s’e harroj bukën e vjetër” – qeshi I. – “A të kujtohet vendi Xha Shako”?
“Eh-u, ka ndryshuar që atëherë. E shpyllëzuan, u hapën tarracat dhe u bë prapë pyll”.
“Ke të drejtë, është shpërfytyruar”! – pohoj I.
“Këtu ka qenë përroi” – plaku tregoi mezhdën.
“Dhe monopati që ngjitej në bregun e Trëndafilit”, – rrëfeu një hulli, që s’ ngjiste me asnjë udhëz, veçse shkurret ishin pak më të rralla.
“Po, kështu ka qenë”! – ia përforcoi I.
“Dhe këtu gropa ku gjetën merhumin”, – me majën e bastunit shënoi cepin e tarracës. – “Mbi këtë sop, bënte roje qeni. Po tashti s’duket se ka shkarë”, – shtriu shkopin në boshllëk.
“Ke të drejtë, atje e gjetëm të ngordhur”.
“Të vrarë thuaj”! – e kundërshtoi plaku.
“Si të urdhërosh zotërote”!
“Ashtu, e kam parë me këtë dritë”! – plaku vuri gishtat mbi sy.
“Xhaxha, kujtohu ku mund ta kenë varrosur”? – ndërhyra unë.
“Ça kanë varrosur, ore?! S’varroset robi ndër gropa pylli! E groposën, o djalë”! – m’u hakërrye, si të isha xhahil i prapësive të vjetra.
“Më fal, u shpreha gabim”! – kërkova ndjesë.
“Kam ngulur dy kunja, një këtu e një atje”, -I.-ja u spostua pranë piketave, që kishte futur në dhe.
“Mirë, po sikur je zgjeruar shumë”! – e qortoi plaku.
“S’ka problem, të nisim, pa po qe nevoja, e ngushtojmë rrezen”, – ndërhyra së dyti.
“Edhe dy të tjera, një këtu, tjetrën pesë çapa më tej”, – plaku shtriu dy hapa dhe qëndroi. – “Nëse s’i kanë nxjerrë bishat, apo qentë, do t’i gjejmë”! – dha verdiktin dhe heshti.
Dy djemtë ngulën purtekat ku shënjoi plaku dhe morën kazmat të rrëmihnin.
“Ngadalë çuna”! – ai hoqi këpucët, mori drejtqëndrim me fytyrë nga mendonte se binte Meka dhe nisi mërmërimat, duke kthyer kokën sa në një krah në tjetrin, thirri tri here; “bëjani hallall”, priti ta përsëritnim, veshi këpucët, çoi në ajri edhe një “Zoti kabull” dhe urdhëroi:
“Na qoftë për hair”!
Tashmë valoi kazma; një rrëmihte, të tjerët pastronin me lopatë, kurse ne prisnim me ankth.
Me të fshatit, u bashkuan katër-pesë tanët, po punimet ecnin avash, ndërsa dielli sa vinte e nxehej. Plaku udhëzonte si brigadierët e qëmotit:
“S’ka qenë vendi shesh, dikur ishte grope”, – llomotiste dhe hynte e dilte nga maret.
Gjer në mesditë, dherat e mënjanuar formuan do bregore mes gropës së dikurshme. Prej thellësisë, dolën kërcunj gjysmë të kalbur, po eshtra s’po dukeshin. Na kaploi padurimi, sidomos të bijën që logoriste me ankth dhe I.-ja që gulçonte, linte kazmën dhe i sulej lopatës, si i ndërkryer.
“Pusho pak”! – e këshillova, kur pashë se po i shkonin djersët çurkë.
“S’ka mundësi”! – ngulte kazmën si i ndërkryer. – “Po, ka qenë grope”! – shfrente.
“Do ta gjejmë”! – i jepja kurajë.
“Jam i sigurt”! – mbase donte të bindte veten. – “Xha Shako, të kujtohet apo jo”?
“Si jo ore”! – ia kthente plaku.
“Po kanë kaluar gjithë ato vite”! – sikur ngushëllohej I.
“Vendi s’ka luajtur, veç në i paçin nxjerrë bishat”! – përsëdyti plaku.
Nga dreka ja behu një karvan me dy hajvanë. Dy gratë diç folën me plakun dhe tendosën një sofrabezë, mbi ca degëzash mare dhe gushturice. Na shtinë të lanim duart nga një bidon që kishin sjellë me vete dhe zumë vend rreth drekës mortore, të Likes së ngratë.
Plaku bëri adetin e zotit të shtëpisë, me një aranxhatë rakie:
“Gëzuar dhe Zoti na ndihtë! Aliut i gjetët rahmet xhani, ku ka rënë”!
“Edhe qenit”! – më shpëtoi.
U stepa kur e kapa që fola profka. Po kërkoja një rrugëdalje, i bindur se lëndova ndjenjat e familjarëve, por e bija më nxori nga sikleti:
“Vetëm ai i mbeti besnik, gjetët rahmet, në pastë xhenet për kafshët”!
Pas saj, s’u ndje njeri. Balua fitoi statusin e martirit, të cilin ia kisha atribuar para shumë vitesh, ditën që e ndesha te burimi.
Mirëkuptimi mes qenit dhe të zot, ma shumëfishoi bindjen.
“Qasu biro, është miku im qy-o”! më oshtinë fjalët e Aliut dhe ham-hamet qenërishte, më shpuan timpanin.
Ktheva kokën, pas meje luante bishtin një qen i zi, në shenjë mirënjohje. Kur i hidhnin ndonjë kockë, ai e kullufiste dhe priste me gjuhën jashtë.
“U plakëm nashti Balo! Ruhu se vetëm ti më ke mbetur nga të gjallët, Balo xhani”! – si t’i fliste një robi, zefiri sillte këshillat e Aliut.
“Ham-hum-hëëëm” e butë, gjuha një pëllëmbë jashtë dhe sytë e Balos dritëzonin. – “Biro, fli se je lodhur gjithë natën”! e ledhatonte Likja.
“Qeni yt është ky?”- pyeta asohere.
“Vetëm qy më ka mbetur nga të gjallët, s’më tradhton Balua im”! dhe kujtova çastin e fundit, kur i zoti më tundi dorën dhe qeni bishtin e humbën në shkurre.
“Do t’i gjejmë se s’bën”! – thashë pa vetëdije.
“Kë, o”! – pyeti plaku.
“Të dy”! – ia ktheva me mendjen gjetkë.
“Hajt gëzuar”! – më pa me keqardhje, si të isha ndonjë ufo i mbirë nga planet tjetër.
“Të pyeti si jeni njohur”! –I.-ja më shpoi në brinjë.
“Ç’thatë, s’e pata mendjen”! – kërkova ndjesë.
“Që s’e ke mendjen s’do kallauz, po ku gjezdis xhanëm”? – bëri ironikun plaku. Duket shpërqendrimi im, e bëri plakun të mendonte se isha i shkarë nga binarët.
“Në kohët e lashta, xhaxha”!
“S’po më dukesh aq i moçëm, or çun”?!
“Mbase jo aq, sa do dëshiroje zotrote, po fati më dënoi të isha bashkëvuajtës dhe mik, me Aliun”!
“Si the”? – plakut iu shtua kërshëria dhe m’u kthye ballazi.
Kur të pranishmit i pohuan njohjen, plaku kurioz e zhvendosi vëmendjen drejt meje. S’m’u nda edhe kur rinisi puna, pyeste dhe priste, t’i tregoja edhe imtësi pa rëndësi. Kur shtresa u hollua, shterën edhe shpresat, nëse do t’i gjenim mbetjet në atë thellësi.
“Spostohuni më djathtas”! – urdhëroi I.-ja, ata që i dolën krye tarracës.
“Një copë shajaku”! – se kush tha.
“Ndalni”! – urdhëroi plaku.
“Do pastrojmë me dorë”! – shtoi I.
“Për Allah, i groposën siç ishin”! – plaku kaptoi pirgun dhe doli matanë.
“Avash, janë kilotat e Aliut”!
Tani punimet avanconin me hapin e breshkës. Pasi zhvendosën koren e epërme, rroba e shajaktë po merrte formë. Ca centimetra më thellë, u dukën do eshtra, të nxira nga koha.
“Ja ku janë”! – tha dikush.
“Ato mbi shajak”?! – vërejti një tjetër.
“Padyshim, duhet të jenë të Balos”! – ndërhyra unë.
“Po, të qenit janë”! – pohoi I.
“Avash, me kujdes”! – shtriva plastmasën dhe u vara mbi gropë, duke renditur çdo kockë që nxirrnim. Pas ndonjë ore, u dukën edhe opingat pa prishur, përveçse të deformuara nga koha.
Dy kafka pranë njëra-tjetrës.
“Jetuan bashkë, u tretën bashkë, ohi-ohi”! – ushtoi vaji i bijës që qante atin dhe qenin!
Kafka e qenit, ish shprishur në pjesën e prapme, si ta kishin shkalafitur me çekun e kazmës, ndërsa eshtrat e mikut, të shtresuara nën shajakun e dalë boje, si nën një savan të pakalbshëm Egjipti.
I seritëm si arkeologët, sarkofagët e lashtë, ndërsa në xhepin e brendshëm të jelekut, gjetëm një portofol meshini të ngrirë, që ish ngjitur pas cohës së kalbur.
E ndërpreva kuturinë nga droja, mos më mbetej në dorë. Mbaruam në perëndim të diellit.
“Do kthehemi në fshat”, – se kush tha.
“Sot jeni tek unë”! – urdhëroi plaku.
“Zakoni e kërkon, që i vdekuri ta gdhijë natën në shtëpinë e vet”! – ngulmoi Muharremi.
“I vdekuri, jo kockat”! – kundërshtoi plaku.
Tashmë errësira pllakosi lugjet dhe kodrat përreth, ndehu savanin e zi në horizont.
“Muharrem, do vazhdonim nesër, po të mos e kishim gjetur”? – pyeti plaku me djallëzi.
“Patjetër”! – u gjegj tjetri.
“Epo zëre se s’i gjetëm”!
“E gjetëm, o Shako”! – ngulmoi Muharremi.
“Tani jemi sagllam, do na zërë gjumi rehat”! – dhe urdhëroi: – “Ngarkoni hajvanët, se na zuri nata”! Djemtë s’pritën, hodhën thasët mbi samar, i lidhën pas koces dhe u vunë në udhë.
Natë.
Konturet u shkrinë me terrin.
“Hu-hu, hu-hu”!- cihati një hut. “Hu-hu, hu-hu”!,- ia kthyen nga shpati përbri, kurse qeni nisi t’i lehte hënës, “ham-ham, ham-ham”.
Terr… shpirtrat kërkojnë qetësi! 1
Na ndanë në fis, mua më mbajti xha Shakua.
Pimë kafenë mbi një minder demode dhe u kotëm në gjumë, ndërsa njerëzit e shtëpisë, eshperonin majë gisntave, mos të na zgjonin.
Në sfond m’u fanit Likja dhe Balua, njeriu këmbëkryq me shaminë ndehur mbi dheun e rrahur nga mijëra këmbë dhe kosoren mbi gjunje, qeni majë bishtit, me gjuhën jashtë.
Robi këqyrte vrenjtur nga poshtë vetullave, kafsha përgjonte sy kapsitur. “Fol o”! – “Ham-hum-hëmm”!
“Ta kanë kyçur të shkretën”? – “Ham-hëm”!
“Ç’kemi balo”? – iu drejtova qenit, meqë njeriu rrinte i ngrysur.
“Ham-hum, jemi bukuri këtu”!
“Si the”? – më çuditi qeni gojëtar.
“Shurdh je, o”! – ham-hëmmm
“Kujtoja se dije vetëm qenërishte, që kur e paske mësuar gjuhën tonë”?!
“Qëkur mileti po llapin qenërishte, Balua mësoi njerëzishten”! – m’u shkreh Aliu.
“Ngadalë o Like, pse nxehesh”? – u orvata ta merrja me të mirë.
“S’ta kam borxh të më fyesh djalin, o”!
“Pardon, se dija që e kishe djalë”!
“Ham-hum-hëmmm, ç’kemi nga të gjallët, o”?
“Hiq e mos këput”!
“Me ç’merreni ju”?
“Bëjmë pulitikë, o”!
“Politikë”!?
“S’ta mbush synë, o”?
“Syrin ma mbush, po mendjen s’ma mbush dot”!
“Po ta kishe mendjen sagllam, s’vije këtu, o”!
“Ku”?
“Në dynjanë e përtejme”!
“S’erdha vetë”.
“E di! Po pse të prunë, o”?
“Ku ta di unë”?!
“Ta thotë Likja, për haxhika”.
“Tani me kë agjiton, o Like”?
“Me Balon, o evlat”! – ham-ham, hum-hum, hëmmm
“Sollën darken”! – dëgjova nëpër tym.
“Ende s’qenka gdhirë”?
“Me ke po flisje, or mik”? – plaku më pa me merak.
“Axhitacon e prupagradë, se s’të rri buçja rehat ty”!
“Me Liken”!
“Qenke me hënë, shok-o”?
“Me Balon”!
“Thashë mos flisje me melaqetë”!
Plaku kish të drejtë, flisja me eshtrat në thes.
“Pi, se kemi gëzim, gjetëm eshtrat e Likes”! – desh të më nxiste plaku.
“Edhe të Balos”!
U këndellka robi, kur nxjerr relikte të groposura në kohën e nëmur! Homo-democraticus, iu gëzohet eshtrave të homo-politicus, të zhdukura nga homo-komunistus, si të ketë zbuluar misteret e botës!
“Kur do bëhet varrimi”? – pyeti plaka.
“Rivarrimi”!
“Rivarrimi makari”! – përsëriti mekanikisht, me siguri e dëgjonte së pari këtë fjalë.
“S’e di, duhen pyetur familjarët”!
“Me ç’pashë, them se je më familjar nga familjarët”! – u hodh plaku.
“E mbarova detyrën, u takon atyre të vendosin”! – ngulmova në timen.
“Ke qenë i afërt me qyqin Like”? – u interesua plaka.
“Kam qenë nja tre vjet”! – dhe iu ktheva plakut.
– “Xha Shako ç’di për vdekjen e Likes”? “Hiç o, i erdhi dhe vdiq”!
“Por vdiq garip i mjeri, pa njeri”! – ndërhyri plaka.
“Kishte Balon”!
“Qen besnik, e ruajti të zone, tri ditë mbi ledh”! – pohoi plaku.
“Si ndodhi”?
“E vranë, o”?
“Kë, Alinë”?
“Jo, qyqi Ali aq e pat, qenit i futën çiften në gojë”!
“Si”?!
“Për Perëndi! Ruante xhenazenë zavalli! E kujtoi në gjumë dhe e ruajti si përherë. Gjahtarët i binin atij shtegu, po s’i linte Balua. Aliu i vdekur në gropë, Balua bekçi mbi ledh. U qasën se ndjenë erë kërme, po gati i shqeu me çatallë. Dikur hipën mbi ledh, kur ç’të shohin? Në gropë një kufomë e buhavitur. Bënë t’i qasen, po Balua qe bërë ujk, ca se s’po i fliste i zoti, ca nga të pangrënët.
Kur i sulmoi gojëçapëlyer gjahtarët, e kujtuan të tërbuar dhe e mësynë, njëri ia shkrehu grykën e armës dhe qeni ra me kafkën copa-copa. I çuan haber policisë; u dhanë urdhër t’i mbulonin edhe robin edhe qenin. “Një armik më pak, mirë i bëhet Partisë”, i madhi solli ca hajdutë dhe i urdhëroi t’i groposnin.
Vendi u tarracua dhe u shpërfytyrua, njeri s’i kërkoi dhe u kalbën, o xhan i Shakos! E paçë mik dhe duheshim për kiamet, por na ndau lufta e klasave, or bir”! – përfundoi plaku. E gdhimë atë natë roje pranë thesit me “kokallat” e Likes dhe të Balos.
Pas ca ditësh, majë kodrës hapën dy varre, ku futën eshtrat e Aliut me shajak dhe portofolin ngjitur, si dhe të Balos, me kafkën shqyer nga saçmat. Dy miqtë e pandarë prehen pranë e pranë, nën tokën e lehtë! Memorie.al
