Burgu i Nishit në Serbi ka një histori të tmerrshme për shqiptarët dhe të tjerët që kanë vuajtur në të, sidomos gjatë periudhave të ndryshme të luftës dhe tensioneve etnike në Ballkan.
Kosovare te burgosur ne këtë burg me 1913 ne rezistencën shqiptare për ti ruajtur trojet e veta nga fuqitë e mëdha dhe sllavet.
Gjatë dekadave të kaluara, ky burg ka qenë simbol i trajtimit të egër dhe torturave ndaj të burgosurve shqiptarë dhe të tjerëve të cilët konsideroheshin të rrezikshëm ose të padëshiruar nga regjimi. Po, Burgu i Nishit në Serbi ka një histori të ngarkuar dhe të dhimbshme, veçanërisht për shqiptarët dhe grupet e tjera që kanë vuajtur në të gjatë periudhave të ndryshme historike në Ballkan. Gjatë kohës së regjimit komunist dhe periudhave të tjera të tensionuara etnike, ky burg është bërë i njohur për torturat, keqtrajtimet dhe kushtet e vështira, qëllimi i të cilave ishte të shtypte çdo zë kundërshtues ose që konsiderohej rrezik për regjimin.
Për shumë shqiptarë, Burgu i Nishit mbart kujtime të hidhura të ndarjeve familjare dhe përjetimeve traumatike që përhapen nga brezi në brez. Kjo periudhë reflekton një realitet të hidhur të jetës nën represion dhe të trajtimit çnjerëzor që simbolizon pengesat e vazhdueshme për paqe dhe respekt të ndërsjellë në rajon.
Pas ngjarjeve të pranverës së vitit 1981 në Kosovë, një periudhë ku shpërthyen protesta të mëdha studentore që kërkonin të drejta të barabarta dhe përmirësim të statusit politik, shumë intelektualë, studentë dhe aktivistë shqiptarë u arrestuan dhe u dërguan në burgje të ndryshme në Jugosllavi. Burgu i Nishit në Serbi u bë një prej qendrave kryesore ku u grumbulluan të burgosur politikë shqiptarë, përfshirë figura të njohura të lëvizjes për liri dhe barazi. Poezi kushtuar nënës nga Burgu i Nishit me 1987
Të përulem oj Nënë
Nga Asllan Dibrani
Te përulem o Nënë
Vetëm Ty te përulem ne këtë botë
Me duart prej prangave ngrehe
E me gjakun e zhbërë ne lot…
Me ditë, me javë, e muaj
Jetova me brengen tënde
Kur u ndamë atë nate në errësirë
Ti ishte plaga ma e madhe që me dhembë
Dhe fjala jote Mbahu o bir!”
Nuk e harrova dot djersen
Qe te rridhte si përrua
Ne brazdat e rrudhave të ballit
Dhe nofullat e shtrënguara prej dhimbjes
Kur shihje prangat në duart e djalit.
Te përulem oj Nënë.
Vetëm Ty të përulem në botë
Me shpirtin peng tek Ty e kam
Dhe mallin qe s’e shuaja dot…
Ti kurrë nuk me le vetëm
Në vetminë e vuajtjeve të gjata
Tek ty e gjeja forcën
Tek ty e gjeja shpresën
Si përbindësh me gllabëronte nata…
Ti përtej hekurave të qelisë së mallkuar
Me epeshe kurajë dhe guxim
Burrërohesha me krenarinë tënde
Edhe se shpirti me qante…
Për mallin vullkan të pashuar
Ah moj burrneshë… ti me dhe force e krenari
E kujtoj qëndresën tende titanike
Të përulem oj Nënë.
Vetëm Ty të përulem në botë
Që netët i ngrysje ngrënë e pangrënë
Dhe kafshatën e bukës gatuar me lot…
Kur vije ti ne burg te me shihje
Ma silleshe pranverën
Të gjitha stinët aty i kujtoja
Nuk mundja dot të hapesha derën
Në vend të përqafimit ne flisnim me sy…
Ligështimin e shpirtit tënd
Për tim shëndet brenda qelisë së mallkuar
Gjithherë qëndrove ma shumë se burrë
Kështu kaluan dite, muaj e vite
Nga ti u bëra me forcë e jetë
Ti mbete për mua i vetmi burim dashurie dhe dritë
Të përulem oj Nënë
Edhe sot me mall të përqafoj me një buqete lule të LIRISE…
Kushtuar nenës time nga Burgu i Nishit me 1987
Po, ngjarjet e vitit 1981 shënojnë një periudhë të rëndë dhe të mbushur me represion ndaj shqiptarëve në Kosovë dhe jashtë saj. Pas protestave masive të studentëve shqiptarë në Prishtinë dhe qytete të tjera të Kosovës në pranverën e atij viti, regjimi jugosllav u përgjigj me dhunë të madhe, arrestime dhe masa represive kundër atyre që kërkonin të drejta më të mëdha dhe më shumë autonomi për Kosovën. Demonstratat filluan si kërkesa për përmirësime në kushtet e jetesës dhe të drejtës për arsim në gjuhën shqipe, por më vonë evoluan në kërkesa për statusin e Kosovës si republikë brenda Jugosllavisë.
Punim nga Syle Mujaj motiv nga ne ish te burgosurit politik ne këtë burg famëkeq.
Në kohën e ish-Jugosllavisë dhe sidomos gjatë viteve të sundimit të Slobodan Milošević-it, shumë shqiptarë të Kosovës, që akuzoheshin për veprimtari politike ose kundërshtime ndaj shtetit serb, janë burgosur dhe keqtrajtuar në këtë institucion. Ka shumë dëshmi për dhunë, tortura, dhe kushte të tmerrshme në këtë burg, që e bëjnë atë një nga vendet më të famëkeqe në Evropë për shqiptarët dhe grupet e tjera të persekutuar duke rezultuar edhe me vdekje te nje numri te ish te burgosurve politik.
Po, edhe gjatë viteve ‘70, Burgu i Nishit në Serbi ishte një vend ku ndodhën shumë konflikte dhe përplasje të dhunshme mes të burgosurve shqiptarë dhe autoriteteve të burgut.
Gjatë kësaj periudhe, shumë të burgosur shqiptarë i rezistonin trajtimit të egër dhe përpjekjeve për t’i detyruar të nënshtronin, çka shpesh përshkallëzonte në konflikte me gardianët dhe zyrtarët e burgut. Dhuna dhe abuzimet ishin të zakonshme, dhe raportohet për atë periudhë se kishte të vrarë dhe të plagosur nga të dyja palët. “Gardianët serbë shpesh përdornin dhunë ekstreme për të kontrolluar të burgosurit shqiptarë, ndërsa disa nga të burgosurit bënin përpjekje për t’u vetëmbrojtur ose për të protestuar”.
Kjo periudhë ka lënë pasoja të thella dhe kujtime të dhimbshme për shqiptarët që kanë vuajtur në burgjet jugosllave dhe në atë të Nishit në veçanti. Kujtimet e këtyre ngjarjeve kanë ndikuar në formimin e qëndrimeve dhe ndjenjave të shqiptarëve ndaj atij regjimi, duke e bërë këtë periudhë një kapitull të errët në marrëdhëniet shqiptaro-serbe nga te cilat me vone kalune edhe ne ballafaqime me te fuqishme deri në formimin e UÇK-së në shpërthim lufte kundër ish Jugosllavisë (Serbisë).
Regjimi u përgjigj me masa të ashpra, duke burgosur mijëra shqiptarë dhe duke përdorur tortura dhe dhunë psikologjike për t’i detyruar të burgosurit të dorëzoheshin ose të pranonin fajin për aktivitete "kundër shtetit". Në Burgun e Nishit dhe në burgje të tjera famëkeqe në Serbi, shqiptarët përballeshin me trajtim çnjerëzor, ku përfshiheshin tortura, izolim i gjatë, mungesë ushqimi dhe kushte të tmerrshme higjienike.
Regjimi u përgjigj me masa të ashpra, duke burgosur mijëra shqiptarë dhe duke përdorur tortura dhe dhunë psikologjike për t’i detyruar të burgosurit të dorëzoheshin ose të pranonin fajin për aktivitete "kundër shtetit". Në Burgun e Nishit dhe në burgje të tjera famëkeqe në Serbi, shqiptarët përballeshin me trajtim çnjerëzor, ku përfshiheshin tortura, izolim i gjatë, mungesë ushqimi dhe kushte të tmerrshme higjienike.
Nga vitet 1981 e tutje, burgosjet masive dhe dënimet e ashpra u bënë një praktikë e zakonshme për të shtypur çdo formë rezistence nga shqiptarët e Kosovës. Gjithashtu, regjimi përndiqte aktivistët politikë dhe intelektualët, duke i cilësuar ata si “irredentistë” ose “separatistë”, duke i dënuar me vite të gjata burgimi. Në shumë raste, të burgosurit shqiptarë nuk kishin qasje të drejtë në mbrojtje ligjore, dhe proceset gjyqësore ishin shpesh të manipuluara.
Më shumë dëshmi për këto ngjarje mund të gjenden ne këto institucione shtetërore.
Arkivat Historike – Arkivat shtetërore në Kosovë dhe Shqipëri, si dhe ato në ish-Jugosllavi, mund të përmbajnë dokumente të rëndësishme.
Organizatat për të Drejtat e Njeriut – Organizata si Fondi për të Drejtën Humanitare në Serbi dhe Kosovë kanë dokumentuar të drejtat e njeriut dhe mund të kenë lista të individëve të burgosur politikë.
Libra dhe Monografi – Libra nga autorë të njohur që kanë hulumtuar historinë e represionit jugosllav ndaj shqiptarëve, si dhe kujtime të shkruara nga ish-të burgosurit.
Rrëfime Personale – Ish-të burgosur dhe familjarë të tyre shpesh kanë publikuar rrëfime dhe kujtime që përfshijnë detaje të rëndësishme dhe emra të bashkëvuajtësve të tyre.
