Keni pak kohë sonte ? — më pyet një nga artistët më të mëdhenj të botës. Nëse po, do të jem i lumtur nëse më vizitoni sot në Teatrin Reinhardt. Midis aktit të tretë dhe të katërt ka një pauzë prej mbi pesëmbëdhjetë minutash. Në zyrën time të vogël mund të flasim lirshëm me njëri-tjetrin. Dhe mendoj se kjo botë e prapaskenave do t’ju interesojë më shumë se sa salloni më i bukur i ndenjes. Marrëveshje ?
— Me kënaqësi, mjeshtër...
Përpara Teatrit Reinhardt në Josefstädter straße, kolona të tëra makinash, një turmë e madhe zonjash, vajzash dhe zotërinjsh elegantë, duke bërtitur në sportelet e teatrit. Megjithatë, një shenjë e vogël „Ausverkauft” ngadalë, nëse pa dëshirë, qetëson krenarinë. Shfaqet perëndia e skenës, pasardhësi brilant i Kainz-it dhe Sonenthal-it dhe kjo fjalë absolutisht magjepsëse : „Moissi” mjafton për të mbushur teatrin brenda një kohë të shkurtër. Moisiu mori rolin e famshëm të Orestes teksa luante „Iphigenie auf Tauris” të Gëtes — Publiku po pret me padurim paraqitjen e të preferuarit të tyre. Megjithatë, aktualisht më intereson më shumë... fundi i aktit të tretë. Shpesh kisha shijuar luajtjen e një artisti të pakrahasueshëm, por tani doja të dëgjoja dhe bisedoja me Moisiun — një burrë pa gjeste dhe poza teatrale — dhe të dëgjoja prej tij për përvojat dhe sprovat e tij përpara se të arrinte kulmin e artit dhe famës së tij...
Akti i tretë përfundon në një moment. Largohem shpejt nga teatri dhe shkoj në prapaskenë. Nuk është aq e lehtë për të arritur në këtë vend të shenjtë të teatrit të Reinhardt. Dhjetra pyetje, hulumtime dhe përgjigje. Në këtë rast, megjithatë, mjafton një fjali e vogël : “Moisiu më ftoi këtu” për të hapur gjithçka. Pas skenës dëgjohen duartrokitje dhe britma të forta. Mjeshtri duhet të shfaqet para turmave edhe një herë. Në një moment, megjithatë, ai është pranë meje dhe më shtrëngon ngrohtësisht dorën. Jemi në një dhomë të vogël. Ka kostume fantastike të shpërndara gjithandej, një paruke aty-këtu, një rrëmujë artistike...
Moisiu më shikon me sytë e tij të mëdhenj të zinj dhe më thotë :
— Do ta marr me mend se çfarë po mendoni tani : ju prisnist që të isha nervoz, i lodhur nga loja, i djersitur, asgjë nga këto... Oh Zot, unë e di këtë pjesë pothuajse përmendësh dhe e kam luajtur me dhjetëra herë, kështu që nuk është çudi që nuk më lodh. Vetëm kur formoj një shfaqje për herë të parë bëhem pak nervoz. Por sot, nuk kam asnjë arsye për ta bërë këtë. Përkundrazi, jam shumë mirë, aq më tepër që regjisori i dramës së sotme është miku im i vjetër dhe poeti i jashtëzakonshëm Richard Beer-Hoffmann...
I dëgjuat duartrokitjet dhe brohoritjet? Këto duartrokitje tregojnë se sa e çuditshme mund të jetë ndonjëherë jeta dhe udhëtimi i një artisti.
Kur erdha në Vjenë nga Trieste, nuk kuptoja asnjë fjalë gjermanisht. Babai im vinte nga Shqipëria dhe nëna ime ishte italiane. Pra, natyrshëm, asnjë fjalë gjermane nuk u dëgjua në familjen time. Isha tetëmbëdhjetë vjeç kur mbërrita në Vjenë. Pothuajse pa para, por me plane të mëdha. Doja të zhvilloja zërin tim këtu dhe të bëhesha një “tenor i famshëm një ditë”. Por në një farë mënyre nuk funksionoi. Në vend që të isha një tenor i famshëm, u bëra... një personazh i zakonshëm i Burgtheatre. Për këtë arsye, rolet e mia duhej të ishin “të heshtura”, sepse në atë kohë sapo kisha filluar të mësoja gjermanisht. Kainz-i i shkëlqyer vuri re luajtjen time të heshtur, por kur drejtori i Burgtheatre dëgjoi një herë zërin tim, vuri duart në kokë : Çfarë shqiptimi i mjerë! Kjo ishte e vetmja gjë që dëgjova prej tij në atë kohë. Dhe sot kam ende një dokument të shkruar nga një mjeshtër si Sonnenthal që gjatë „deklamatës së provës” Moisiu tregoi se nuk do të kishte kurrë asnjë vlerë si aktor. E shihni, Moisiu më buzëqesh, çfarë thotë ndonjëherë kritika...
Megjithatë, vazhdova të mësoja gjermanisht, performova në Pragë dhe më vonë në teatrin Ostea në Berlin. E njëjta kritikë kudo : “Ky njeri po shkatërron gjuhën gjermane dhe duhet të hiqet nga tabelat”. Por ishte dikush që besonte në talentin tim pavarësisht këtyre kritikave. Harden më rekomandoi te Reinhardt dhe pavarësisht se luftoi me pothuajse të gjithë shtypin e Berlinit, ai më besoi, besoi në mua dhe mendoj, shton mjeshtri, se nuk e zhgënjeva. I detyrohem gjithçka ligjërisht Reinhardt-it dhe kujdesit të tij brilant...
Papritur Moisiu hidhet përpjetë dhe, duke i dhënë vetes një shuplakë, thotë: Kam disa minuta që po flas me ju dhe i kam harruar fare detyrat si mikpritës. A dëshironi diçka për të pirë?
— Faleminderit, më mirë preferoj të flas me ju...
Megjithatë, në një sinjal të caktuar, një shërbëtor shfaqet dhe sjell verë dhe cigare sipas kërkesës.
— Mund të flisni më mirë me një gotë verë, më ngushëllon artisti i shkëlqyer.
Po flasim për planet për të ardhmen. Sezonin tjetër do ta kaloj në Amerikë. Por nuk e di nëse do të jetë me trupën e Reinhardt-it. Gjithsesi kam firmosur kontratën dhe nuk jam penduar aspak. Në përgjithësi, ne jemi mësuar ta shikojmë me përçmim teatrin amerikan, edhe pse teatrot vendase kanë staf të nivelit të lartë. Shpresoj se do të më vizitoni sërish një ditë dhe do t’ju tregoj shumë gjëra interesante për Amerikën. Përpara se të nisem për në Amerikë, do të jem në Berlin dhe më pas në Moskë, ku më ftuan me rastin e një feste për nder të Tolstoit. Më kujtohet teatri Habima. Moisiu është absolutisht i kënaqur me performancën e këtyre artistëve dhe është i lumtur me lajmin se ata mesa duket do të qëndrojnë në Palestinë. “Habima” mund të bëjë shumë në Palestinë, megjithëse ka një të metë, shton Moisiu. Këta artistë janë të specializuar në pjesë individuale. Nisur nga talenti, ata duhet t’i drejtohen repertorit evropian. Një ditë planifikoj të shkoj edhe në Palestinë. Atje do të mbaj disa fjalime për teatrin. Megjithatë, nëse “Habima” do të ishte aty, do të isha i lumtur të luaja mes tyre gjatë qëndrimit tim në Palestinë.
Në këtë pikë, Moisiu më thotë me buzëqeshje se shumë njerëz e konsiderojnë atë një hebre. Le ta pranojmë, nuk më lëndon aspak. Unë e respektoj shumë racën hebreje. Miqtë e mi më të ngushtë janë hebrenjtë, shton mjeshtri.
Moisiu lavdëron gjithashtu Poloninë. Aty ndihem si në shtëpinë time dhe jam gjithmonë i lumtur me entuziazmin e publikut. Ju lutem përshëndetni miqtë e mi në Poloni përmes gazetës suaj. Kur të kthehem nga Amerika do t’i mirëpres sërish.
Biseda jonë ndërpritet nga një sinjal. Akti i katërt është gati të fillojë. Moisiu më jep një lamtumirë të dashur.
Prapa skenave, për një moment të shkurtër, admiroj tingullin e lezetshëm të zërit të tij dehës, i cili mund të më kënaqë dhe mahnisë aq shumë...
