Në shoqërim të titullit, “Boritë e Apokalipsit” autori i romanit ka vënë një tekst sqarues në kllapa, duke pretenduar të qartësojë lexuesit, se kjo vepër mbështetet në kujtimet për luftën në Kosovë: “Kujtime për dëbimet, vrasjet, çnjerëzimin dhe bombardimet”!
Me këtë shënim paratekstual autori dëshiron ta orientojë lexuesin, në dy gjëra, e para që romani, ndodhitë që zhvillohen aty të mos kuptohen se janë ngjarje imagjinare, si ngjarje që i kanë përjetuar dhe kallxuar të tjerët, por se pjesë e tyre, është vetë autori, pra edhe si dëshmitar.
Gjëja e dytë, që pretendon një nëntekst i tillë, është se ngjarjet duhet të lexohen me besueshmëri, se nuk dalin jashtë botës reale, të ndodhive deri në gjenocid që i përjetuan shqiptarët, kryesisht gjatë vitit 1999, veçmas me fillimin e bombardimeve të NATO-s, që u urdhëruan në mbrojtje të ruajtjes së humanizmit, pasi Serbia po e synonte zhdukjen në masë të shqiptarëve!
Megjithatë ne këtë e konsiderojmë vetëm si një përpjekje e të enoncuarit të shkrimtarit-autorit, për të bërë një ftesë për mënyrën e leximit të romanit. Një përpjekje e komunikimit të tij me lexuesin etj. Për ne mbetet objekt analize, enoncimi (Visoka, 2007), pra romani si i tillë i shkruar - botuar, nga fillimi deri në fund.
Përshkrimet
Duket se Mehmetaj i ka jetuar e rijetuar nga afër krimet serbe në Kosovë. Duke qenë për një kohë të gjatë edhe gazetar edhe pas luftës do ta kenë ndjekur për shumë kohë, ndjenjat se krimet serbe do të mbesin pa u ndëshkuar, larg asaj për të shpaguar vrasjet makabre të shqiptarëve të pafajshëm, të paarmatosur, dhe aspak armiqësor.
Situatat që rrëfen në Prishtinë, janë të rënda, dramatike, dhe duket sikur janë përshkrime ditari, të detajizuara nga dëshmitarë, që kanë mbledhur dhe ruajtur informacione për mënyrën e kryerjes së krimeve, të pandjeshmërisë njerëzore, individuale dhe kolektive të serbëve, jo vetëm të atyre të forcave të rregullta, ushtrisë e policisë, por edhe të rezervistëve, dhe grupeve të tjera, që thjesht ishin të komanduara, dhe këta e bënin me dëshirë çdo krim, edhe ato më monstruozet ndaj shqiptarëve.
Rrëfimi
Rrëfimtari mundohet të sigurojë asnjanësinë, edhe pse ai është narrator i gjithëdijshëm, por, që ka zgjedhur autori, të rrëfejë kryesisht nëpërmjet një personazhi që vëzhgon ngjarjet, krimet serbe ndaj civilëve të pafajshëm.
Rrëfimtari – dëshmitar, të gjitha i sheh, sikurse mund të shihen ndodhitë nga objektivi i kamerës, - një mjeshtri kjo rrëfimi e Mehmetajt, njohës i shkëlqyeshëm i kinematografisë, producent e kritikë filmi, dhe skenarist.
Kryesisht dominon narratori heterodiegjetik me perspektivë të dhënë nga narratori (Visoka, 2007), por, që në raste të caktuara si në tregimin “Zhapinjtë helmues”, rrëfimi kthehet në perspektivë të personazhit (Nadës), i realizuar në vetën e parë në kohën e pakryer, ndërsa në tregimin “Akrepat e Apokalipsit” dhe në disa të tjera jepet nga perspektiva e rrëfimit nga personazhi, inxhinieri Besmir Drini, i cili ishte ngujuar për 80 ditë në bodrum me familjen e tij të ngushtë dhe me të afërm të tjerë.
Këtë mënyrë rrëfimi, më klasiken, Mehmetaj e artikulon me shkathtësi, edhe pasi është vetë mënyra ajo që i jep mundësi autorëve, për të depërtuar më lehtësisht në atë që mund të dinë apo duan dhe ndiejnë personazhet, meqë është narrator që dinë gjithçka dhe mund të tregojë gjithçka.
Ngjarja
Janë 78 ditët e vuajtjeve të fundit nga krimet serbe ndaj shqiptarëve, por janë më të paparat edhe në historinë e njerëzimit. Si për nga dinamika e kryerjes së krimeve masiv nga Serbia, ashtu edhe për mënyrën e dhënies fund të një sistemi gjenocidal.
Ishin 78 ditët e shpresës gati shekullore, por, që për shqiptarët që regjimi serb do t’i përndiqte me të gjitha mjetet, nga dëbimi masiv, tek shkatërrimi e vrasjet masive.
Të gjitha zhvillimet që ndodhën ato ditë është vështirë të përshkruhen me saktësi nga kushdo në mënyrë artistike, por Mehmetaj ka zgjedhur, që nëpërmjet shembujve të veçantë që ngjasin në Prishtinë, të jap imazhin e tragjedisë kolektive, që po e përjetonin shqiptarët.
Në të gjitha mënyrat. Duke zbuluar karakterin patogjen të një shoqërie (serbe) të etur për gjak dhe krime. Panjohur, pa respektuar asnjë vlerë njerëzore. Kështu ndodhë me vrasjen e fqiut që dikur ia ka shpëtuar jetën vetë serbit, ose fëmijës së tij, dhunës së pamëshirshme ndaj ish-kolegëve, dhunën e pamëshirshme – vrasjen e pleqve dhe plakave, që atyre ditëve ankthioze, detyroheshin të rrezikonin jetën, për të siguruar bukë, për shqiptarët e ngujuar, që i kishin shpëtuar dëbimit apo e kishin shmangur, vrasjen e të rinjve duke pritur në radhë për bukë, e deri në rrahjen dhe vrasjen e grave shtatzëna në rrugë apo në banesat e tyre, kudo që i gjenin.
Ndodhitë, krimet makabre serbe, nga civilë, policë e ushtarë dëshmohen nga rrëfimtari i ‘furrikut’ nga kulmi i një ndërtese, gazetari Rr. Gj., i cili ‘nga vëzhgimet’ pohon se ato krime bëhen pa hezitim, pa provokim, dhe madje që është më keqja, kryhen edhe atëherë kur njerëzit gjenden buzë ekzistencës, dhe duke provuar ta sigurojnë jetesën për veti e familjen, rrezikonin të dilnin vetëm dhjetëra metra larg vendit ku ishin strukur për të blerë ushqime elementare, kryesisht bukë, në shitoret që tashmë, në bombardimet e NATO-s, i mbanin hapur vetëm, serbët.
Rreth tyre apo edhe brenda tyre qëndronin serbët të gatshëm për masakrimin e çdo shqiptari. Kjo ishte jeta në Prishtinë, por ngjashëm bënin kudo në Kosovë.
Me një numër të madh ngjarjesh, dhe pritja se si do të përfundojë fati i narratorit-personazh, lexuesi mbahet në tension, dhe i krijon dëshirën për pashkëputshmëri në leximin e romanit.
Romani është i ndarë në 34 krerë me 32 tregime, prologun dhe epilogun.
Tregimi i kreut të 9-të, i kushtohet legjendës së emrit të maleve të Dukagjinit, “Bjeshkëve të Nemuna”. Sipas legjendës, ato u mallkuan nga një nënë e dy fëmijëve, të cilët po mundohej t’i shpëtonte nga mizoria e pushtuesve që ia vranë burrin, e ia dogjën shtëpinë. Ndërsa, ajo në përpjekje për t’i shpëtuar me gjasë vazhdon tmerri dhe fati i saj me fëmijë kthehet në tragjedi, në mungesë të ujit kësaj here, të malit të thatë, dhe të mungesës së njerëzve për ta ndihmuar.
Një tregim ky i thurur në dukje si hipertekst, mbi një legjendë popullore.
Mënyra e të treguarit këtu dhe digresioni që e bën, krijon një dinamikë tjetër të përjetimit të romanit. Thyerja që ndodhë, edhe pse nuk është largim nga rrëfimi bosht i krimeve serbe apokaliptike në Kosovë, i jep edhe një lloj shtytje, për të kuptuar më mirë, fatin tragjik të shqiptarëve, që prej shekujve nuk po e gjenin lirinë.
Në disa raste, përveçse në formë citati, e përdor si teknikë kolazhi vendosjen e ndonjë citati biblik, për të rritur tensionin e leximit, dhe pritjes, se vërtetë mund të ngjasë paralajmërimi apokaliptik...
Një komunikim i munguar...
Mehmetaj i kushton rëndësi të veçantë gjuhës së përdorur, leksikut të pasur, fjalëve që duken sikur të harruara, por që bartin në vete shenja dalluese, që dëshmojnë njohjen shumë të mirë, dhe përkushtimin për të vjelur prej saj, shprehje dhe fjalë, që thuaja, jo vetëm nga gjuha zyrtare (e përdorur në institucione), por edhe ajo letrare dhe e përdorur në filma e drama... rifunksionalizohen dhe rikontekstualizohen. Pra, një komunikim i munguar...
Mehmetaj nëpërmjet rrëfimeve, përshkrimeve, duke depërtuar edhe në inkoshiencën e ‘personazheve’, karakterizon jetën nën ankth, të shqiptarëve. Aq, sa ndoshta mund të quhej, vetë romani, ankthi. Ankthi për të shpëtuar, ankthi për të siguruar ekzistencën, ankthi për të ikur apo fshehur- për t’mos u zbuluar, ankthi i pamundësisë së kalimit të kohës, pagjumësisë, frikës së provokimit, ankthi nga vdekja - tmerri i vrasjeve që i dëgjonin dhe mund t’i shihnin...
Ankthi!
Përhumbja nga ankthi i heshtjes, dhe pamundësisë së komunikimit, ankthi se çfarë mund ta ketë gjetur familjen e tij, prindërit dhe të dashurën... aq sa vetë ‘narratori-personazh’, në ditën e çlirimit të Kosovës, bie viktimë e arrestimit nga forcat paqeruajtëse, pasi e kishte humbur reagimin normal, nuk kishte arritur që ushtarëve anglezë t’ia pohonte se ai ishte shqiptar, dhe se s’kishte të bënte asgjë me vrasjet, por pamja e tij, e shprehte izolimin e tij, në kushte thuaja të pajetueshme, në krijimin e një hapësire gjysmë të fshehtë që të mos zbulohej nga vrasësit serb, dhe që të mos e lëshonte Kosovën.
Por, jeta duhej të vazhdonte. Kështu, ngjet si me familjen e inxhinierit Besmir Drini, i cili ishte kujdesur që para bombardimeve ta krijonte një vend jetese në rast lufte në Prishtinë, të adoptuar minimalisht dhe të furnizuar po minimalisht, me shpresë se lufta do të përfundonte para se të harxhoheshin ushqimet, që duhej konsumuar me racione të përgjysmuara. Aty mblidhen të ngujuar më shumë se tri familje, që të gjitha me relacione familjare, ndërsa të fshehurve i shtohet edhe një femër, Vera, e cila mezi kishte arritur t’u shpëtonte dhunës vrastare të forcave ushtarake, policore apo paramilitare serbe. E zhveshur thuaja lakuriq, e tronditur, dhe me vetëdije thuajse të humbur, duke u përgjëruar, ia arrin ta bind familjen e inxhinierit, që ta hap derën prej hekuri - ta ndryjë ankthin përkohësisht - që ta strehojnë deri në fund të luftës, me 12 qershor, kur hyjnë forcat e NATO-s, ato angleze në Prishtinë.
Këto personazhe kryesisht vuajnë nga “ankthi i realitetit”, një përcaktim frojdian.
Karakteret në këtë roman janë tipizuar sipas situatave. Nuk ka heronj, por të mbijetuar, dhe arritja e saj, është heroizmi, për ta shpëtuar familjen si në rastin e inxhinierit apo të personazhit rrëfimtar Besmir Drini, që e shpëton vetveten, dhe kthehet në një lloj raportuesi-dëshmitar nga larg, për krimet që po bënin serbët.
Edhe në anën e serbëve, portretizohen me korrektësi personazhet, sikurse ai i Nadës, një infermiere, e cila nuk pajtohej, që në asnjë rast fqinja e saj, doktoresha Drita, të dhunohej e të vritej së bashku me dy fëmijët e saj. Ajo, e goditur nga “ankthi i fajit” (fillimisht i përcaktuar nga Frojdi), do t’i jepte fund jetës, pas zhvendosjes në Serbi, me gjasë kur mësoi nga i burri i saj Strahinja, se kishte marrë pjesë në krimin e trefishtë, pikërisht ishte përfshirë në vrasje dhe zhdukje, njeriu i jetës së saj, të cilit i kishte kërkuar ta mbronte mjeken Drita me dy fëmijët e saj.
Strahinja, është ‘gdhendur’ me mjeshtri, si tipizim i një karakteri serb, që në kohë paqeje dukej miqësor me shqiptarët, i dhënë pas rakisë, indiferent, por që në kohë lufte ktheheshin apo konvertoheshin në kriminel të rrezikshëm, të pamëshirshëm.
Në epilog, rrëfimtari evidenton, se një grup njerëzish që kishin luftuar, nuk ishin të interesuar për krimet dhe vuajtjet që i kishin përjetuar shqiptarët, por se si do të përfitonin, se si do të uzurponin. Shenjat nuk ishin të mira, për të ardhmen e një populli që me ndihmën e NATO-s kishte mbijetuar nga gjenocidi i Serbisë!
Me shumë gjasë, ky roman duket të jetë vepra më e mirë letrare për krimet serbe në Kosovë, nga letërsia e këtushme!
