Inteligjenca njerëzore", ka shkruar njëherë kritiku kulturor Neil Postman, "është ndër gjërat më të brishta në natyrë. Nuk duhet shumë për ta shpërqendruar, shtypur apo edhe shkatërruar."
Ishte viti 1988, një ish-aktor i Hollivudit ishte në Shtëpinë e Bardhë, dhe Postman ishte i shqetësuar për dominimin e imazheve mbi fjalët në mediat, kulturën dhe politikën amerikane. Televizioni "kushtëzon mendjet tona për ta kuptuar botën përmes imazheve të fragmentuara dhe i detyron mediat e tjera të orientohen në atë drejtim," argumentoi ai në një ese në librin e tij Conscientious Objections. "Një kulturë nuk ka nevojë të detyrojë studiuesit të largohen për t’i bërë ata të pafuqishëm. Një kulturë nuk ka nevojë të djegë libra për të siguruar që ata të mos lexohen... Ka mënyra të tjera për të arritur marrëzinë."
Ajo që mund të dukej si zhurmë pesimiste në vitin 1988, nga perspektiva e vitit 2024 duket më shumë si profeci. Këtë muaj, OECD publikoi rezultatet e një studimi të gjerë: vlerësimet e aftësive të leximit, matematikës dhe zgjidhjes së problemeve për 160,000 të rritur të moshës 16-65 vjeç në 31 vende dhe ekonomitë e tyre. Krahasuar me vlerësimet e fundit një dekadë më parë, tendencat në aftësitë e leximit ishin tronditëse. Aftësia u përmirësua ndjeshëm vetëm në dy vende (Finlandë dhe Danimarkë), mbeti e qëndrueshme në 14 dhe ra ndjeshëm në 11, me përkeqësimin më të madh në Kore, Lituani, Zelandën e Re dhe Poloni.
Ndër të rriturit me arsim të lartë (si ata me diplomë universitare), aftësitë e leximit ranë në 13 vende dhe u përmirësuan vetëm në Finlandë, ndërsa pothuajse të gjitha vendet dhe ekonomitë përjetuan rënie të aftësive të leximit te të rriturit me arsim nën atë të mesëm. Singapori dhe SHBA-ja kishin pabarazitë më të mëdha si në aftësitë e leximit, ashtu edhe në ato të matematikës.
"30% e amerikanëve lexojnë në një nivel që mund të pritet nga një fëmijë 10-vjeçar," më tha Andreas Schleicher, drejtori për arsimin dhe aftësitë në OECD, duke iu referuar përqindjes së njerëzve në SHBA që renditën në nivelin 1 ose më poshtë në lexim. "Është vërtet e vështirë ta imagjinosh, që çdo i treti person që takon në rrugë ka vështirësi të lexojë gjëra të thjeshta."
Në disa vende, përkeqësimi shpjegohet pjesërisht nga një popullsi në plakje dhe nivelet në rritje të emigracionit, por Schleicher thotë se këta faktorë vetëm nuk e shpjegojnë plotësisht prirjen. Hipoteza e tij nuk do të ishte befasi për Postman: teknologjia ka ndryshuar mënyrën si konsumojmë informacion, duke kaluar nga shkrimet më të gjata dhe komplekse, si librat dhe artikujt e gazetave, te postimet e shkurtra në rrjetet sociale dhe videoklipet.
Në të njëjtën kohë, rrjetet sociale kanë bërë që të jetë më e mundshme të "lexoni gjëra që konfirmojnë pikëpamjet tuaja, sesa të angazhoheni me perspektiva të ndryshme, dhe kjo është ajo që ju nevojitet për të arritur nivelet më të larta në vlerësimet e OECD-së për leximin, ku ju duhet të dalloni faktet nga opinionet, të orientoheni në pasiguri dhe të menaxhoni kompleksitetin," shpjegoi Schleicher.
Implikimet për politikën dhe cilësinë e debatit publik janë tashmë të dukshme. Edhe këto ishin parashikuar. Në vitin 2007, shkrimtari Caleb Crain shkroi një artikull të titulluar Twilight of the Books në revistën The New Yorker për atë se si mund të duket një kulturë pas-alfabete. Në kulturat gojore, shkroi ai, klishetë dhe stereotipat vlerësohen, konflikti dhe thirrjet emërore çmohen sepse janë të paharrueshme, dhe folësit priren të mos korrigjojnë veten sepse "vetëm në një kulturë alfabetike, mospërputhjet e së kaluarës duhet të merren parasysh." A duket e njohur kjo?
Këto prirje nuk janë të pashmangshme ose të pakthyeshme. Finlanda demonstron potencialin e arsimit cilësor dhe normave të forta sociale për të mbajtur një popullsi shumë të alfabetizuar, edhe në një botë ku ekziston TikToku. Anglia tregon ndryshimin që mund të sjellë përmirësimi i shkollimit: atje, aftësitë e leximit të të rinjve 16-24 vjeç ishin ndjeshëm më të mira se një dekadë më parë.
Çështja nëse inteligjenca artificiale (IA) mund të lehtësojë apo përkeqësojë problemin është më e ndërlikuar. Sistemet si ChatGPT mund të performojnë mirë në shumë detyra leximi dhe shkrimi: ato mund të analizojnë sasi të mëdha informacioni dhe t’i reduktojnë në përmbledhje.
Disa studime sugjerojnë se, kur përdoren në vendin e punës, këto mjete mund të rrisin ndjeshëm performancën e punonjësve me aftësi më të ulëta. Në një studim, studiuesit ndoqën ndikimin e një mjeti të IA-së te agjentët e shërbimit ndaj klientit që ofronin mbështetje teknike përmes kutive të bisedës me shkrim. Mjeti IA, i trajnuar me modelet e komunikimit të performuesve më të mirë, ofroi sugjerime tekstuale në kohë reale për agjentët se si t’i përgjigjeshin klientëve. Studimi zbuloi se punonjësit me aftësi më të ulëta u bënë më produktivë dhe modelet e tyre të komunikimit u bënë më të ngjashme me ato të punonjësve me aftësi më të larta.
David Autor, profesor ekonomie në MIT, madje ka argumentuar se mjetet e IA-së mund të mundësojnë që më shumë punonjës të kryejnë role me aftësi më të larta dhe të ndihmojnë në rikthimin e "zemrës së tregut amerikan të punës, me aftësi dhe klasë të mesme."
Por, siç thotë Autor, për të përdorur mirë një mjet për të "rritur" aftësitë tuaja, ju duhet një bazë e mirë fillestare. Në mungesë të saj, Schleicher shqetësohet se njerëzit me aftësi të dobëta leximi do të bëhen "konsumatorë naivë të përmbajtjes së paracaktuar."
Me fjalë të tjera, pa aftësi të forta personale, është vetëm një hap i shkurtër nga të qenit i mbështetur nga makina, te të bërit i varur prej saj, ose i nënshtruar ndaj saj.
