Gjithnjë, kur kam dëgjuar për libra apo shkrime nga penda e mirënjohur e shkrimtarit, poetit, recensuesit, analistit, autorit të qindra shkrimeve në shtypin e përditshëm, Ndue Dedaj, jam interesuar t’i gjeja e lexoja ato pa vonesë. Vepra e tij në prozë, romani “Unaza e virgjëreshës”, më tërhoqi si “magnet” e më bëri të lë çdo punë tjetër që kur e mora në dorë e derisa e mbarova së lexuari. Nuk u pendova. Në këtë vepër fort joshëse gjeta pritshmërinë e paramenduar, gdhendje mjeshtrore të temperamenteve të personazheve, një reliev letrar të skalitur në art. Nuk kishte si të ndodhte ndryshe. Njihet krijimtaria letrare e Ndue Dedajt; ka vite që forcën e pendës së tij e kanë njohur letrat shqipe. Edhe unë, si njëri prej lexuesve e kolegëve të tij, e kam ndjekur në thuajse çdo botim, poezitë lirike, baladat, esetë e bukura, rrëfimet tërheqëse, reportazhet magjepsëse, tregimet e novelat, romanin vlerëshumtë “Shembja” etj. Njëherësh Ndue Dedaj njihet si studiues i visareve të kulturologjisë mirditase e më gjërë, për analizat publicistike, shkrimet nga fusha e kritikës letrare etj.
Të gjitha këto ma shprishën rregullin e pashkruar, për të mos e thyer radhën e të lexuarit të librave që më bien në dorë. Ani, thashë me vete, për një mirditor, por “gabova” se nuk e mendova se nisja e leximit të romanit “Unaza e Virgjëreshës”, në atë orë të vonë të mbrëmjes, do më robëronte. Kështu më ka ngjarë dhe me librat e tij me poezi, si “Aisbergu i Hanës”, ku ma ka anda të veçoj: “Nëse balada e Rinjohjes/ u shkrua dikur,/ e Njohjes shumë kohë para saj/ duhej të qe shkruar”; “Planetare”, “Hylli i Zotit njeri”, librin me tregime e novela “Dashuri në kullën e ngujimit”, veprën studimore “Toka e katedraleve”, romanin “Shembja”, ku më bëhej se s’më lëshonte e s’më lëshonte personazhi emblematik, Marku i Bardhë, pa përmendur këtu reportazhet e njëpasnjëshme që më vinin si “qershia mbi tortë” pas leximit të gjithfarëllojtë gjatë ditës.
E nisa romanin “Unaza e Virgjëreshës” me mendimin që të lexoja pak faqe atë natë, aq sa për hapje të “oreksit” për leximin gjatë të nesërmes, por mbeta si bleta në mjaltë. Apo nuk të mbërthente që në fjalinë e parë?! Ultina nuk po e kuptonte pse Bdek Diveli e kishte çuar deri tek ajo ujanë bjeshke, buzë atij oazi gjysmë mistik.” Hë, më thoni, a mund të shkëputeshe pa e shijuar atë togfjalësh, “gjysmë mistik”? Kështu humba nëpër fletet e romanit, siç “me kalimin e viteve, humbnin shënimet e shkrimtarit të ri, Bdek Diveli, për Dina – Gjonin, shkruar nëpër fletëza, të cilat i zverdhi koha”. Shkrimtari shfaqet i ditur, këmbëngulës, pasionant dhe i durueshëm në kërkim të së pathënës së virgjëreshës së maleve. Romani, që në fillim të bën për vete me përshkrimet e madhështisë së maleve, qytetit të Arbnit, ku gjen shtrat të ngrohtë narrativa e sidomos shtjellimi i karaktereve njerëzore. “Pikërisht, - shkruan autori, - tek ajo ujëvara që rrëzohej shpateve treqind metra poshtë e binte mbi rrugë, një tufë vajzash po luanin me stërklat e ujit.” Njëra prej tyre, pikërisht ajo me emrin Hirna, ia kërkoi fotot që shkrepi shkrimtari i ri pa u menduar se me to, do merrte vrull një zjarrmi e paprovuar.
Autori i kushton vëmendje të veçantë pasqyrimit të mjedisit social, duke krijuar një arenë të përshtatshme për zhvillimin e ngjarjeve, ku në rethana të ndryshme personazhet shpalosin krejt botën e brendshme shpirtërore, marrëzitë apo dëlirësitë e veta. Dedaj e ballafaqon qëndrimin e gjykimin e tyre, me atë shkencor, filozofik, të vjelur me kujdes nga thëniet e personaliteteve të shquar brenda e jashtë kombësisë. Në një mjedis ujëvarash e sharrash autori na takon me shkrimtarin e ri Bdek Diveli, që ka shkuar atje me shërbim si gazetar. Dora e Hirnës, e shtrirë për ta mbajtur të mos binte një çast, mundëson shkëmbimin e shikimeve, ku ai shquajti “sytë e saj shkëndijues”, të cilët “u ngritën pastaj mbi hijen fantazmagorike të malit të Dedonës”. Si rrëshqitazi ai ia jep gjimnazistes një puthje. Pikërisht ajo puthje që i ra në sy edhe asaj që Hirna dikur e quante Babë Dina, e më pas Gjysh Gjoni, apo siç njihej në tërë krahinën, ai / ajo: Dina –Gjon, herë “grua – burrë” e hera – herës, “burri – grua”. Hulumtimi i gjatë i Bdekut për t’u njohur me situatat e pakuptimta shtrënguese dhe për të ndjekur atë rrugë tjetërsuese “gjinore” vë në lëvizje studiues, skulptorë, gazetarë etj. Shkrimtari i ishte vënë për të shpjeguar misterin e virgjëreshës dhe në këtë kontekst, të virgjërisë. Nuk përton t’ia shtjellonte atë edhe gazetares së re, Aurora Markut, e sapoardhur në qytetin e Arbnit, e cila ka zgjedhur të mbrojë diplomën me temën mbi mitet, erosin dhe femrën. Me dëshirën për ta ndihmuar që t’i futej temës me themel, i flet asaj për himenin, “metamorfozën” që pëson Himneu lumturiprurës, i cili, për të arritur vajzën e dëshiruar, shndërrohet vetë në vajzë, e më pas i thuri aq shumë himne vashërisë. I flet për pasojat e vdekjes (çka solli shthurjen e martesave, gjë që u bë shkak i ringjalljes së tij nga Arkeu) dhe shndërrimin në perëndi, nga ku mori emrin Himneni. Qëllimi i tij është ta ç’mitizojë figurën e virgjëreshës si “burrneshë”, duke dhënë anën fëmerorë të saj, dhe pse e veshur si burrë e me sjellje burri në publik e familje.
Pas kësaj, si për ta argumentuar të vërtetën e rendjes së tërë shoqërisë pas “virgjërisë” vjen biseda telefonike e Driton Mirakës (qesharake për Ultinën), i cili shpreh kënaqësinë e gjetjes për grua të një “vajze të virgjër”, që në fakt ishte grackë e Vilma Shilorit. Në këtë soj gjendje rron edhe Hirna Gureshi, të cilën autori e përshkruan: “...gjithë dritëhije, një figurë njerëzore herë e kthjelltë e herë e turbullt, herë e prekshme e herë fluide, sa e tundur, aq dhe e sunduar nga idealet sublime të familjes dhe nderit...” Përqafimi i beftë që mori Hirna nga Bdeku “u pa” vetëm nga heroina e derdhur në bronz, Mara Shtera, por fjalët fluturuan. Filanja dhe filanet, e të tjerë si këto s’kishin të pushuar.
Shkrimtari Bdek Diveli, protagonist i këtij romani pas Virgjerëshës, këmbëngul në arsyetimet e veta që njohja e fermrës të mos përqëndrohet dhe aq te hiret e saj të jashtme, por te bota e brendshme. Këtë e vë dhe në gojën e piktorit që pikturon nudo-n: “...dua, - i kishte thënë ai, - çfarë një femër si ti ka brenda shpirtit të saj. Nuk më duhet vetëm lakuriqësia e trupit të femrës, format e asaj lakuriqësie. Ato nuk thonë thuajse asgjë të fshehtë, nuk përçojnë emocion...” Këtu nuk dua të bëj asnjë koment. Vërtetësinë e kësaj dukurie si dhe lakuriqësinë e mureve mbrojtëse të mentaliteteve frenuese, e pasqyron bukur dhe qartë penda e autorit të romanit “Unaza e virgjëreshës”. Miti, se në organin e femrës, fshihej prej mijëra vitesh një qenie hyjnore, pasqyrë e ndershmërisë së femrës, bije. Romani e nxjerr në dritën e diellit se pasqyra e pastërtisë së gruas nuk është e fshehur pikërisht aty, gjë që do t’iu mbajë pazgjidhshmërisht gjer në fundin e leximit. Lexuesi e shtjellon këtë ide përmes figurave të shumta letrare, si metafora, paralelizmi, alegoria, simbolet e krahasimet, që i shkojnë për shtat këtij romani fort cilësor. Enkas, për ta ruajtur të paprekur shijen e leximit nga lexuesi, nuk po zbuloj linjat dhe subjektin e romanit. Autori shquhet për përzgjedhjen e fjalëve, shumë prej tyre të rralla, si dhe përdorimin e shprehjeve kuptimplote si: dashuridjegur, ndezullí, laracoheshin, vapullem, i kokrronin frutat, i mbrojtur nga korraca e nderit, spiranca shpirtërore, dorështrënguar, me të bijëzën përkrahu, vështronin lirishtën, ndërdyshje mendimesh, kotullim zhegu; ...“e cila grua mund të thotë se nuk ka dashur edhe dikë tjetër në jetë përveç të shoqit?”; “për nderin e virgjëreshës i kishin sytë hapur edhe gurët e drurët” dhe sa e sa të tjera duke i dhënë çdo fjalie e paragrafi aq stoli gjuhësore sa ç’kërkonin groshatarë petkat e nuses mirditore, në ditën saj të nusërimit.
Shkrimtari Ndue Dedaj, përmes gërmimeve e zhbirilimeve social-psikologjike të Bdek Divelit, paraqet botën e femrës dhe në skutat më të “errëta” të ndërgjegjes së saj, duke nxjerrë në pah të padukshmen dhe e përballur atë me trysninë e shoqërisë njerëzore mbi femrën, në jetën e përditshme. Ai në këtë roman ia ka arritë të pasqyrojë konfliktin e individit, familjes e shoqërisë së sotme, me “epokën e nderit”, duke fshikulluar nëpërgojimin si mur krejtësisht të panevojshëm e i pamundshëm për ta mbajtur të pacënuar nderin.
Nga këtu do të lindte pyetja: Ku duhet kërkuar faji i ekzistencës në shoqërinë e kaluar të gruas-burrë apo burrit-grua? Lexuesi i kujdesshëm nuk e ka të vështirë ta gjejë edhe këtë përgjigje, nga ku po shkëpus një pjesëz të saj: “Ato femra jetë-tronditura nuk do të ishin ashtusoj, domethënë grua-burrë, nëse nuk do të pranoheshin nga ne të tjerët, shoqëria si të tilla, - madje këtë e thekson bindshëm duke e përforcuar me pyetjen retorike, - “A nuk ishte një këshillë pleqësh ai që e vuloste këtë?...”
Historia e virgjëreshës “ecën” paralel me historinë e vetë shkrimtarit me Hirnën, çka e shtyn Ultinën të shprehej: “Ti nuk shpëton dot prej saj. As ajo nga ti...”. Ç’po ndodh me Bdekun? Çfarë qe ai zë i panxjerrur nga goja e Hirnës, ndonëse brendësia e saj ia kishte thënë...? Lexojeni librin. Do ta shihni vetën në botën e tij. Është filozofi e tërë... dhe një gjendje dashurie. Nga këtu, kemi hyrë në pjesën më befasuese të librit, ku na del përpara shkëlqimi deri në gërryerjen e Unazës, sekretet e virgjëreshës, shtegtimi i Ultinës, arratisja e shkrimtarit në male për shkak të dashurisë, “virgjëria” e femrës gjer tek e gruas me dy fëmijë, Hirnës.
E di se ndonjëri nga lexuesit e kësaj analize do më “qortojë” për moszbërthimin e librit, ku me sa shtjellova më sipër, nuk besoj t’ia kem zbuluar brendinë romanit. Shijimin e saj ia lashë enkas lexuesit. Më besoni, të nderuar lexues, do të përfitoni duke shijuar artin e të shkruarit, apo stolitë e rrëfimtarit. Një trajtim i tillë artistik, me narrativë origjinale, fjalor të përzgjedhur, leksik të pasur, si edhe fuqia e “grushtit” të autorit mbi “muret” pengestare të shoqërisë së sotme ndaj femrës, e bëjnë këtë roman njërën nga veprat më të arrira të modernizmit të prozës së gjatë shqiptare.
Së fundi, “Unaza e Virgjëreshës”, për mendimin tonë, duhet lexuar nga çdokush që përpiqet ta përkryej artin e të shkruarit, si dhe çdo lexues që don të lexojë një roman gjithanshmërisht tërheqës.
Tiranë, tetor 2023
