Pas përfundimit të luftës në Kosovë në vitin 1999, situata juridike dhe politike e saj mori një trajtë të pazakontë për marrëdhëniet ndërkombëtare. Për të kuptuar saktësisht pse Kosova nuk ishte një protektorat ndërkombëtar, por ishte nën mbrojtje heterogjene ndërkombëtare, do të analizojmë konceptin, karakteristikat dhe raste konkrete, duke përfshirë edhe krahasime me situata të tjera.
1. Kuptimi i protektoratit ndërkombëtar
Një protektorat në të drejtën ndërkombëtare nënkupton një marrëveshje në të cilën një shtet sovran ose një territor delegon funksione të tij, shpesh të lidhura me sovranitetin, tek një fuqi mbrojtëse në mënyrë që të garantohet mbrojtja e interesave të tij. Disa karakteristika tipike të protektoratit përfshijnë:
Marrëveshje formale ndërmjet dy palëve.
Kalim i sovranitetit në fusha të caktuara tek fuqia mbrojtëse.
Marrëdhënie e qëndrueshme varësie juridike dhe politike.
2. Situata e Kosovës pas vitit 1999: Administrim apo protektorat?
Pas bombardimeve të NATO-s dhe largimit të forcave serbe, situata në Kosovë u rregullua nga Rezoluta 1244 e Këshillit të Sigurimit të OKB-së, e cila autorizonte:
1. UNMIK-un (Misionin e Administratës së Përkohshme të Kombeve të Bashkuara): Një trup civil që do të krijonte bazat për vetëqeverisje.
2. KFOR-in (Forcat Ndërkombëtare të Sigurisë): Një forcë ushtarake ndërkombëtare e udhëhequr nga NATO për të garantuar sigurinë.
Në këtë sistem:
Nuk ekzistonte një marrëveshje ndërmjet Kosovës dhe aktorëve ndërkombëtarë për delegimin e sovranitetit.
Rezoluta 1244 theksonte integritetin territorial të Jugosllavisë (më vonë Serbisë dhe Malit të Zi) duke mos e njohur Kosovën si shtet sovran, por duke e lënë statusin e saj për t’u përcaktuar.
Administrata ndërkombëtare nuk ishte një “fuqi mbrojtëse” në kuptimin klasik, por një mekanizëm për të përgatitur Kosovën drejt vetëvendosjes.
3. Mbrojtja heterogjene ndërkombëtare
Termi “mbrojtje heterogjene” i referohet faktit që mbi Kosovë operuan një mori aktorësh ndërkombëtarë, secili me mandate specifike dhe të ndara:
UNMIK-u: U mor me qeverisjen civile, ndërtimin e institucioneve, dhe mbikëqyrjen e funksionimit të shërbimeve publike.
KFOR-i: Garantoi sigurinë dhe stabilitetin në nivel ushtarak, përfshirë çmilitarizimin e UÇK-së dhe mbrojtjen e kufijve të Kosovës.
EULEX-i: (pas vitit 2008) U fokusua në sundimin e ligjit dhe ndihmën për ndërtimin e institucioneve juridike pas shpalljes së pavarësisë.
OSBE-ja: Misioni i saj përfshinte mbështetje për ndërtimin e demokracisë dhe mbrojtjen e të drejtave të njeriut.
Asnjë nga këto entitete nuk përfaqësonte një protektorat të mirëfilltë, pasi:
Mandatet e tyre ishin të përkohshme dhe të përcaktuara qartë nga OKB-ja dhe shtetet përkatëse.
Qëllimi kryesor ishte ndihma për vetëqeverisje, jo për të ushtruar sovranitet mbi Kosovën për një periudhë të gjatë kohe.
4. Krahasime me raste të tjera ndërkombëtare
a) Kosova vs. Protektorati i Bosnjës dhe Hercegovinës (1995)
Pas Marrëveshjes së Dejtonit, Bosnja dhe Hercegovina u vu nën një protektorat de facto, ku Përfaqësuesi i Lartë ndërkombëtar kishte autoritet të drejtpërdrejtë mbi vendimet qeveritare, përfshirë edhe mundësinë për të shkarkuar zyrtarë të zgjedhur. Në krahasim:
Në Kosovë, UNMIK-u kishte rol administrativ, por nuk ndërhynte në politikën e brendshme pas krijimit të institucioneve vendore.
Përfaqësuesi i Lartë në Bosnje kishte kompetenca më të gjera se çdo entitet ndërkombëtar në Kosovë.
b) Kosova vs. Protektoratet koloniale
Shembulli klasik i protektoratit kolonial është ai i Marokut, i cili në fillim të shekullit XX ishte nën protektoratin e Francës dhe Spanjës. Në këtë rast:
Maroku mbeti formalisht sovran, por Franca kontrollonte të gjitha aspektet e qeverisjes.
Në Kosovë, aktorët ndërkombëtarë nuk kishin interesa koloniale apo pushtet të plotë mbi territorin.
c) Kosova vs. Timori Lindor
Pas konfliktit të Timorit Lindor në vitin 1999, ai u vu nën një administratë të përkohshme të Kombeve të Bashkuara (UNTAET). Në këtë rast, administrata ndërkombëtare kishte kontroll të plotë mbi territorin deri në shpalljen e pavarësisë në vitin 2002. Në krahasim, UNMIK-u në Kosovë kishte kompetenca të ndara me institucionet lokale.
5. Raste konkrete të mbrojtjes heterogjene në Kosovë
Demilitarizimi i UÇK-së: Ishte përgjegjësi e KFOR-it, që punoi me komandantët lokalë për të transformuar UÇK-në në një trupë civile (TMK).
Zgjedhjet e para të pasluftës (2000): U mbikëqyrën nga OSBE-ja dhe UNMIK-u, duke ndihmuar ndërtimin e institucioneve demokratike vendore.
Çështja e Mitrovicës Veriore: UNMIK-u dhe KFOR-i punuan së bashku për të ruajtur stabilitetin në zonën e tensionuar etnike.
Sundimi i ligjit: Pas vitit 2008, EULEX-i ndihmoi gjykatat e Kosovës në hetimin dhe ndjekjen penale të krimeve të luftës dhe korrupsionit.
Kosova nuk mund të cilësohet si protektorat ndërkombëtar për shkak të natyrës së saj juridike dhe politike pas vitit 1999. Ndërhyrja ndërkombëtare në Kosovë përbënte një formë të veçantë të mbrojtjes heterogjene, ku një numër aktorësh ndërkombëtarë punuan së bashku për të ndihmuar në ndërtimin e një shteti të pavarur dhe demokratik. Kjo qasje, ndryshe nga protektoratet e mirëfillta, kishte për qëllim t’i jepte Kosovës mjetet për vetëvendosje dhe pavarësi, të cilat u realizuan më 17 shkurt 2008.
