Me emërimin e Peter Sørensen si lehtësues të ri të dialogut Kosovë-Serbi, Bashkimi Evropian dhe Shtetet e Bashkuara të Amerikës shpresojnë të injektojnë energji të re në një proces që ka hasur në pengesa të mëdha gjatë viteve të fundit. Sørensen, një diplomat danez me përvojë të gjerë në Ballkanin Perëndimor, vjen në këtë pozitë pas largimit të Miroslav Lajçakut, i cili nuk arriti të çojë në përfundim një marrëveshje të qartë për normalizimin e marrëdhënieve mes dy vendeve.
Por cilat janë pritshmëritë dhe sfidat reale që e presin Sørensenin në këtë proces?
1. Një Dialog i Gjatë dhe i Vështirë
Dialogu mes Kosovës dhe Serbisë ka nisur në vitin 2011, nën ndërmjetësimin e Bashkimit Evropian, dhe është përfshirë në një sërë marrëveshjesh që, për fat të keq, nuk janë zbatuar plotësisht. Procesi ka kaluar në disa faza:
Faza teknike (2011-2013) – ku u diskutuan çështje praktike si liria e lëvizjes, doganat dhe energjia.
Faza politike (2013-2015) – me marrëveshjen e Brukselit (2013), që përfshinte krijimin e Asociacionit të komunave me shumicë serbe në Kosovë.
Bllokimi dhe tensionet (2015-2020) – ku palët nuk arritën të gjenin gjuhën e përbashkët për zbatimin e marrëveshjeve dhe kishte periudha të gjata pa negociata.
Rifillimi i negociatave (2020-2023) – me marrëveshjen e Ohrit në 2023, por me mungesë të zbatimit konkret.
2. Çështjet Kryesore të Pazgjidhura
Pavarësisht përpjekjeve të shumta, disa nga problemet më të ndjeshme mbeten të pazgjidhura:
a) Asociacioni i Komunave me Shumicë Serbe
Marrëveshja e Brukselit e 2013 kërkonte krijimin e këtij asociacioni për komunat me shumicë serbe në Kosovë.
Kosova ka refuzuar zbatimin e saj në formën e kërkuar nga Serbia, duke e konsideruar një rrezik për funksionalitetin e shtetit.
Serbia këmbëngul që ky asociacion duhet të ketë kompetenca ekzekutive, një ide që Prishtina e sheh si një lloj autonomie për serbët e Kosovës, të ngjashme me Republikën Srpska në Bosnje.
b) Njohja Ndërsjellë dhe Anëtarësimi i Kosovës në OKB
Kosova kërkon njohjen de jure nga Serbia dhe anëtarësimin në organizata ndërkombëtare, përfshirë OKB-në.
Serbia, e mbështetur nga Rusia dhe Kina, vazhdon ta kundërshtojë këtë, duke lobuar kundër njohjeve të reja dhe duke penguar integrimin ndërkombëtar të Kosovës.
c) Veriu i Kosovës dhe Struktura Paralele Serbe
Veriu i Kosovës, i banuar kryesisht nga serbë, ka qenë një vatër tensioni të vazhdueshëm, veçanërisht pas përplasjeve të fundit në 2023, kur qeveria e Kosovës u përpoq të vendoste kryetarët shqiptarë në komunat veriore pas bojkotit të zgjedhjeve nga serbët.
Serbia vazhdon të financojë dhe mbështesë strukturat paralele serbe në atë zonë, duke përfshirë sistemin shëndetësor, arsimor dhe policor, gjë që bie ndesh me Kushtetutën e Kosovës.
d) Personat e Zhdukur dhe Drejtësia
Rreth 1,600 persona nga lufta e vitit 1999 ende konsiderohen të zhdukur. Kosova kërkon që Serbia të hapë arkivat ushtarake dhe të lehtësojë gjetjen e trupave të zhdukur, por ky proces ka ecur me ritme të ngadalta.
Serbia kërkon reciprocitet në trajtimin e krimeve të luftës, duke akuzuar Kosovën për mosndëshkimin e pjesëtarëve të UÇK-së.
3. Pritshmëritë nga Peter Sørensen
Si një diplomat që ka shërbyer në Bosnje, Maqedoni dhe UNMIK, Sørensen pritet të sjellë një qasje më pragmatike dhe më të drejtpërdrejtë në dialog. BE dhe SHBA presin që ai:
Të bëjë presion për zbatimin e marrëveshjeve të mëparshme, veçanërisht për Asociacionin e Komunave me Shumicë Serbe.
Të përfshijë më shumë SHBA-në në procesin e dialogut, pasi SHBA ka një ndikim më të madh te Kosova dhe Serbia.
Të vendosë një afat të qartë për marrëveshjen përfundimtare, për të shmangur zvarritjen e pafundme të negociatave.
Të menaxhojë situatat e krizës, veçanërisht në rast të tensioneve të reja në veri.
4. Raste Konkretë nga e Kalura: A Do të Mësohet nga Gabimet?
Rasti i Tensioneve në Veri (2023)
Në qershor të vitit 2023, veriu i Kosovës u përfshi nga protesta dhe përleshje pasi qeveria e Kosovës vendosi kryetarët e rinj shqiptarë në komunat me shumicë serbe.
SHBA dhe BE kritikuan Kosovën, duke kërkuar tërheqjen e njësive policore dhe një qasje më të butë ndaj serbëve lokalë.
Serbia vendosi ushtrinë në gjendje gatishmërie, duke e çuar situatën në prag të një konflikti të hapur.
Marrëveshja e Ohrit (2023) – Një Marrëveshje Pa Firmë
Në mars të 2023, Kosova dhe Serbia arritën një marrëveshje verbale në Ohër, por nuk e nënshkruan atë.
BE-ja dhe SHBA-ja thanë se marrëveshja ishte e detyrueshme, por mungesa e nënshkrimit e la të hapur për interpretime.
Asociacioni mbeti çështja më e diskutueshme, me Kosovën që refuzoi ta zbatojë atë pa njohjen e ndërsjellë.
5. A Ka Shpresë për Përparim?
Me mbështetjen e SHBA-së dhe BE-së, Sørensen mund të jetë një faktor i rëndësishëm në shtyrjen e dialogut përpara, por suksesi i tij do të varet nga vullneti politik i Kosovës dhe Serbisë për të zbatuar marrëveshjet.
Nëse ai nuk arrin të sigurojë rezultate konkrete, dialogu mund të mbetet në vendnumëro, duke e bërë të qartë se problemi nuk është te ndërmjetësuesit, por te mungesa e vullnetit për një marrëveshje të ndershme dhe të zbatueshme nga të dyja palët.
