Çfarë është Rendi i Ri Ndërkombëtar?
Koncepti i rendit të ri ndërkombëtar i referohet një ristrukturimi të madh të ekuilibrit global të pushtetit, i cili zakonisht ndodh pas konflikteve të mëdha, kolapsit të perandorive apo rivaliteteve të ashpra midis fuqive të mëdha. Çdo rend i ri ndërkombëtar është formësuar nga fuqitë dominante, të cilat kanë vendosur rregullat e lojës në diplomaci, ekonomi dhe siguri.
Historikisht, rendet ndërkombëtare janë ndërtuar mbi aleanca strategjike, traktate paqeje dhe mekanizma kontrolli global, ndërsa sfiduesit e këtyre rendëve kanë tentuar t’i rrëzojnë apo ndryshojnë ato. Pyetja kryesore është: a do të kurorëzojë SHBA-ja rendin e ri ndërkombëtar apo bota po shkon drejt një epoke multipolare?
I. Periudhat Kryesore të Rendit Ndërkombëtar: Nga Kongresi i Vjenës te Lufta e Ftohtë
1. Kongresi i Vjenës (1815) – Një Rend i Bazuar në Ekuilibrin e Fuqive
Pas rënies së Napoleonit, fuqitë evropiane vendosën një sistem ndërkombëtar të njohur si ekuilibri i fuqive për të parandaluar dominimin e një shteti të vetëm. Britania e Madhe, Rusia, Prusia, Austria dhe Franca krijuan një rend të ri që synonte të ruante status quo-në dhe të minimizonte luftërat e reja në Evropë.
Shembull komparativ: Ky rend i ngjan rendit bipolar të Luftës së Ftohtë, ku SHBA dhe BRSS krijuan balanca të kundërta të fuqisë për të shmangur luftën totale.
2. Pas Luftës së Parë Botërore (1919) – Një Përpjekje e Dështuar për një Rend Liberal
Pas Luftës së Parë Botërore, u krijua Lidhja e Kombeve, një përpjekje për të ndërtuar një sistem ndërkombëtar mbi diplomacinë dhe sigurinë kolektive. Por ky rend u rrëzua për shkak të:
Izolacionizmit të SHBA-së, që refuzoi të bëhej pjesë e Lidhjes së Kombeve.
Ngjitjes së Gjermanisë Naziste dhe Japonisë Imperialiste, të cilat sfiduan rendin ekzistues.
Shembull komparativ: Kjo periudhë është e ngjashme me vitet e fundit, ku rendi liberal i udhëhequr nga SHBA-ja po sfidohet nga Rusia, Kina dhe fuqitë autoritare.
3. Pas Luftës së Dytë Botërore (1945) – Rendi Liberal i SHBA-së dhe Lufta e Ftohtë
Pas vitit 1945, SHBA dhe aleatët e saj krijuan një rend të ri bazuar në demokraci, treg të lirë dhe institucione ndërkombëtare, ndërsa Bashkimi Sovjetik krijoi bllokun komunist.
Elementët kryesorë të rendit të pas-Luftës së Dytë Botërore:
Organizatat globale: Kombet e Bashkuara (OKB), NATO, FMN, Banka Botërore.
Doktrina Truman dhe Plani Marshall: SHBA investoi miliarda dollarë për rindërtimin e Evropës Perëndimore, duke krijuar një ekonomi të qëndrueshme perëndimore.
Ndikimi ushtarak: NATO u krijua për të mbrojtur Perëndimin nga kërcënimi sovjetik.
Shembull komparativ: Ky rend ishte më stabil sesa përpjekja e Lidhjes së Kombeve pas Luftës së Parë, sepse kishte mbështetjen e një superfuqie të qëndrueshme (SHBA).
4. Pas Rënies së Bashkimit Sovjetik (1991) – Rendi i Një Superfuqie
Me rënien e BRSS-së, SHBA mbeti fuqia e vetme dominuese globale, duke udhëhequr një rend unipolar. Ky ishte momenti kur SHBA:
Promovoi zgjerimin e NATO-s dhe BE-së.
Ndërhyri ushtarakisht në disa vende (Kosova 1999, Afganistani 2001, Iraku 2003).
U bë forca kryesore ekonomike dhe teknologjike në botë.
Shembull komparativ: Ky rend i një superfuqie nuk kishte precedent në historinë moderne. As Britania e Madhe nuk e kishte pasur këtë nivel dominimi global.
II. A Do ta Kurorëzojë SHBA-ja Rendin e Ri Ndërkombëtar?
1. Sfida nga Kina – Një Luftë për Dominimin Global
Kina po sfidon SHBA-në në disa fusha:
Ekonomia: Kina ka kaluar SHBA-në si partneri më i madh tregtar global.
Teknologjia: Investimet në inteligjencën artificiale dhe rrjetet 5G e kanë bërë Kinën një fuqi teknologjike.
Ushtria: Kina po ndërton forca detare dhe raketore që mund të sfidojnë dominimin e SHBA-së në Azi.
Shembull komparativ: Situata ngjan me rivalitetin SHBA-BRSS gjatë Luftës së Ftohtë, por me një komponent ekonomik më të fortë.
2. Rusia dhe Rendi Multipolar
Rusia kërkon një botë multipolare, ku asnjë fuqi e vetme nuk dominon.
Lufta në Ukrainë është një përpjekje për të sfiduar rendin e pas Luftës së Ftohtë dhe për të rikthyer ndikimin rus në Evropë.
Shembull komparativ: Ngjan me sfidën e Gjermanisë Naziste ndaj rendit liberal të viteve 1930.
3. Roli i Aleancave – NATO dhe BE si Shtylla të SHBA-së
Nëse SHBA do të ruajë dominimin, do të varet nga aftësia e saj për të mbajtur aleancat e saj të forta.
BE-ja dhe NATO janë thelbësore për të garantuar një rend stabil properëndimor.
Kosova dhe Ballkani Perëndimor janë shembuj të ndikimit të SHBA-së si forcë stabilizuese.
Shembull komparativ: Ngjan me aleancën e Britanisë me SHBA-në në Luftën e Dytë Botërore.
III.Një Rend i Ri me SHBA si Lojtar Kryesor, por jo e Vetme
SHBA është ende fuqia kryesore globale, por nuk mund të dominojë si më parë. Bota po shkon drejt një rend multipolar, ku SHBA do të jetë lojtari kryesor, por jo i vetmi.
Çfarë do të vendosë fatin e rendit të ri ndërkombëtar?
1. Lufta mes demokracive dhe autokracive – Perëndimi kundër Kinës dhe Rusisë.
2. Teknologjia dhe ekonomia globale – A do të dominojë SHBA apo Kina?
3. Aftësia e SHBA-së për të mbajtur aleancat e saj – NATO, BE, partnerët në Azi.
A do ta kurorëzojë SHBA rendin e ri ndërkombëtar?
Po, nëse arrin të ruajë dominimin ekonomik, teknologjik dhe ushtarak, si dhe të parandalojë aleancën e fuqive autoritare. Në të kundërt, bota do të hyjë në një rend shumë më të ndërlikuar dhe të rrezikshëm.
