Pa e njohur mirë rrethin, ambientin apo kontekstin jetësor, familjar, shoqëror, kombëtar dhe fetar, moral, s’mund ta njohim as njeriun apo personin. Imzot Lazër Mjeda lindi në Mjedë të Shqipërisë më 6 mars 1869, si biri i Jak Kryeziut dhe Luçie lind. Thaçi – Mjeda, i rritur si jetim së bashku me të vëllain Ndre Mjedën, me mësime dhe studime në kolegjin saverian.
Shugurohet meshtar me 6 gusht 1891 në kapelën e Seminarit në Shkodër. Ka shërbyer në këto famulli: Plan, Pog e Mëgullë në ipeshkvinë e Pultit. Ishte përpilues i disa këngëve – uratave me karakter shpirtëror dhe popullor.
Me 20 janar 1901 shugurohet ipeshkëv i Sapës në moshë shumë të re. Përpos Pultit, ishte ipeshkëv ndihmës i Shkodrës, kryeipeshkëv i Shkupit (1909 – 1921), pastaj kryeipeshkëv i Shkodrës deri në vdekje (1935).
Unë do të përqendrohem në shërbimin e tij arqipeshkvor në Shkup, si fetar zelltar, si në anën fetare, ashtu edhe atë kombëtare dhe kulturore, me shkolla dhe institucione shoqërore. [1]
Ja edhe cilësimi i dr. Don Gaspër Gjinit, historianit tonë të shquar mbi Imzot Lazër Mjedën: “Në dioqezë zhvilloi një veprimtari të madhe baritore: ndërtoi disa kisha dhe themeloi disa famulli të reja. Kujdesej gjithashtu që dioqeza të ketë numër të mjaftueshëm të meshtarëve . Në qarkoret e tij baritore tregon dashuri të madhe për njerëzit që i janë besuar.” [2]
Për rrethanat politike dhe shoqërore ai ka vuajtur shumë së bashku me klerin dhe Popullin e Zotit: rrënimi Perandorisë turke – otomane, Luftërat Ballkanike, formimi i Mbretërisë Serbe, Kroate dhe Sllovene, largimi apo transferimi nga Shkupi në Shkodër...
Në vitin 1914 ishte nënshkruar konkordati mes Selisë së Shenjte dhe Mbretërisë së Serbisë, ku “dioqeza e Shkupit u desh të bëhet sufragane e arqipeshkvisë së Beogradit.“ [3]
Pasojat ishin rrënuese: heqja e titullit të arqipeshkvisë në ipeshkvi, ndërtimi i seminarit në Prizren për nxënësit sllavë, përndjekjet e klerit dhe intelektualëve, mbyllja e shkollave shqipe, trysnitë e ndryshme, robëria serbo-sllave...
“Në fushën politike dhe kulturore, Imzot Lazri, punoi fort në ndërtimin e shtetit të ri shqiptar, u kujdes në ruajtjen e gjuhës shqipe dhe hapjen e shkollave të reja brenda kryedioqezës së Shkupit.” [4]
Mbi rrethanat e transferimit të tij prej Shkupit në Shkodër ka pasur mjaft interpretime edhe qëllimkeqe dhe jo të sakta. Disa kanë shkuar aq larg sa që kanë shkruar se “arqipeshkvi Mjeda ka shkuar pa kurrfarë përshendetje të posaçme, duke e lëshuar arqipeshkvinë për të shkuar në Shqipëri” [5]
“Aq më tepër e njëjta gazetë shkruan se si në gusht të vitit 1923., p. Buković-i „si përfaqësues i klerit të dioqezës së Shkupit në Kongresin Eukaristik, priftërinjët e kanë porositur të ndërmerrte diç që dr. Janez Gnidoveci të vinte për ipeshkëv.” [6]
“Pastaj shkruan I njëjti Buković ... “duhet të jetë Slloven dhe misionar dhe shpjegon se Slloveni do ta ketë më lehtë nga aspekti politik, ndërsa misionar për rrethana të veçanta.” [7]
1. LETRA BARITORE PER LAMTUMIRE ARKIQIEÇEZIT T’ SHKUPIT:
Meshtarve t’ndershem e Popullit të dashtun t’Arkidiçezit t’ Shkupit, shrndet e bekim prej Zotit.
Dymdhet vjet janë mushë n’ket muej t’nandorit qi Na për me e çue n’vend fjalën e madhnueshme t’ Shejtit Atë Papë duelme prej Shkodret e erdhëm nder ju. Nuk kje punë e letë për Ne n’at koh me lanë vendin e t’lemit e Selinë e parë t@shypniës për me ardhë në këto vise, ku Feja shejte gjindej nder ngushtime e travaje. Por besimi i ngulët qi prej Zotit drejtohen t’tana të tana punët e rozzolimit, e qi shka t’ma mdllin për t’mirën tonë e premton i Lumi, ky besim Na forcoj zemren me qitë poshtë t’tana arsyenat e shekullit e me ju shtrue krah pa far pritjet asnji barrë qi dora e Zotit na ngarkon. E kjo e shtrume e unjishme vullnesës së Tenzot kjo cok njajo qi Na xuer prej Zotit hirin e fuqishëm me muejt per pak koh e me nji mëmdyerë fort t’letë me me i qirues zemrat e popullit e me hjek[ ç’fare do ndryshku ndërmjet t’ Ti e t’Meshtareve/ E jo veç kaq, por edhe me gjith kohna t’veshtira qi Na u desht me kalue Na ndihmoj Zoti ,e perparue e me ndërtesa t’reja, si me përmirësime t’vjetrave. Lavdi i kjoftë të Lumit! Por shka e kuer kjeme tuj ende giatë e ma mgiatë per me i dhanë shkëlqim shejtes Fe, e me e xe popullin ma fort kah shpirti, pa pritë e pa kujtue Na u këputen t’tana fijet. Ajo fjal e madhnueshme qi prej Shkodret Na prunë ktu, Na udrhnoj persri me kthye m’at gjytet. E asht e ditun, se t’betuem me nigiue, Na do të kryejmë pa kundërshtim urdhnin t’Parit. Por me gjith kte nuk mujtme me e ndalë qi zemra e jonë mos t’ndalë dhimtë, e dhimtë t’fort. E jo per vedi, pse sikurse e dini, nuk jena tuj shkue m’një ma te poshtër as nuk jena tuj dalë per ndonji punë t’pamirë, veç dhimten e ndieme per jue, qi mbas sa vjetëve po Na duhet me ju lanë. Jena ken msue me kja me jue e me jue me gzue; e dashtnija qi kishim me shoqishoj Na nepte fuqi me i ba balle sa t’ vshtirave qi na ranë nder këto vjet. Patme edhe kujtue se ky do të ishte caku ma i mbrami i joni se ktu do ta sosshë jetën; por Zotyn premtoj ndryshej, e kjoftë ba vullndesa et'Lumit. E mbasi ket punë Ne as nuk e lypme, as nuk e dishrueme kurr, duhet me thane se prej Zotit ka rriedhë, e prandej do t'jetë per t'mirë t'dyë palna. Ky mendim do t'ma nep zemer me ju shtrue perankim vullndeses s 'Zotit. E tesh, ndoshta per t'mbramen herë, po m'hjek zemra me ja uthanun dojë fjalë. O ju Meshtarë qi ju ka vue Zoti me i prie popullit t'Krishten kah rruga e shelbimit, peshonie detyren t'uaj, e kujdesni me e krye. Dunie popullin, si Krishti don shpirtnat t'onë, e kjo dashtni ka me ju msue se si me i ardhë rreth popullit per me e shelbue. E ti popull i kti Arkidieçezit, nderoje e nigioje Meshtariën t'ande, ne daç me pasë bekimin e Zotit. Mos u dajë kurr prej ti, n'daçmos me dalë jashta rruges t'shelbimit. Dunie edhe shoqishojnë jo veçme fjalë, por edhe me vepra, qi t'shofë gjithkush se jeni besimtartë e vertetë t'Lumit J. Krisht. I lum Arkidieçezi ne ecshi mbas ktyne fjalve. - Ne e mbram tuj ju thanë lamtumirë po ju lypim t'falun per gjithshka qi dashtë pa dashtë kena muejt me folë e me ba kundra kuej; por ç'far do sendet qi ka muejt kuej me i ra n'syë e me i dhane shkandull; tuj ju sigurue se kundra kerkuj s kena pasë qellim t'keq por n'pasim reshqitë prej pa dies. Edhe Na juve ç'far do idhnim o fjalet po jau falim unjië, si miqve si anmiqve e kurrfarë ndryshkut kundra kuej s'ka me metë ne zerner t’Onë. T'gjith sa jeni kjoshi lirë e bekue, e Zoti i shpraztë hiret e veta permbi jue.Lutnie Zotin per Ne si Na jena lutë e kena per t'a lutë per jue, e sidomos lutnie Zotin pa da qi t'a çojnë nji Bari t'mirë, si e lypë nevoja e fesë shejte, dobija e shpirtnave t'uej, e lulzimi i atdheut t`onë.Bekimi i t' Naltit kjofte gjithmonë me jue, e ju forcoftë me mbrie n'lumni t'pasosme.
Perzerend me 27 nanduer 1921. Lazri, Argjipeshvi” [8]
Nga përmbajtja e saj ne mund të nxjerrim një vlerësim tjetër përkitazi me arsyen e largimit të tij nga argjipeshkvia e Shkupit. Largimi i tij, del nga përmbajta e letrës, kishte qenë e përcjell me një dhimbje tejet të madhe, pasi ai e dinte saktësisht se ishte detyruar në gjendje nevoje të madhe ta linte grigjën e vet, dhe sa dashuri të madhe kishte ai ndaj popullit të argjipeshkvisë së Shkupit. Megjithatë këtë ai kishte mbet me shpresë të madhe në meshtarët, ku i porosit ta duan popullin e vet. Detyrimi që ta lëshoj Shkupin ishte e planifikuar e kurdisur mirë, sa “ikja” e tij në heshtje kishte qenë alternativa e vetme dhe më e arsyeshmja. Bile, fillimisht ai ishte i vendosur të rrinte me grigjën e tij në Shkup. Mirëpo kjo do të krijonte një situatë e papërballueshme kundruall zullumit të kurdisur nga pushteti i atëhershëm dhe në kundërshtim me vullnetin e eprorëve të tij.
Për gjendjen në fjalë edhe Vatikani ishte i informuar në detaje, për çka atij jepet detyra e re në argjipeshkvinë metropolitane të Shkodrës. Selia Shenjte ishe në dijeni për rastin e Lazër Mjedës se qeveria serbe nuk e donte aspak, dhe siç duket, Vatikani ishte i obliguar “ta largonte” Lazër Mjedën prej argjipeshkvisë Shkup-Prizren që t`i ikë konflikteve diplomatike në rajon. Atë e emëron argjipeshkëv metropolitan të Shkodrës me dekretin e datës 05.11.1921, kurse zyrtarisht më 3.12.1922 lajmërohet edhe qeveria në Beograd se është e pajtimit me largimin e Mjedës.
Lazër Mjeda kishte pasur shumë besim në Dom Tomë Glasnoviqin - Shala. Kardinal Gaspari kishte lajmëruar qeverinë serbe me 02..04.1922 se Dom Toma dhe Ferdinandi do të administrojnë ipeshkvinë deri në emërimin e ipeshkvit të ri, pra, të imzot Janez Gnidovec nga Sllovenia, që do të jetë ipeshkëv i parë i Shkupit, pasi që i merret titulli argjipeshkvi.
Përpos kësaj letre lamtumirëse arqipeshkvi Mjedja u kujdesua edhe për zëvendësin e vet të përkohshëm dhe si delegat e emëroi Don Tomë Glasnoviçin. Me këtë rast ai u shkruan kështu meshtarëve: “... Mbasi Zotyn neper gojë t'Shejtit Atë Papë Na urdhnoj me i lanë kto vende. Na për mosme metë Arkidioçezi pa prisë, e me prandim t'Selisë Shejte, kena sjellë fort t'ndertin Zotni D. Tomë Glasnoviçin për me ken sundues i Arkidioçezit, deri qi Rroma t'na ndreqin punen ndryshe...” [9]
Shkëlqesia e Tij, Lazër MJEDA, së pari me uratë, shembull dhe fjalë filloi të punojë për mirëqenje dhe ngrohtësi të grigjës së besuar. Pas një kohe të shkurtër mund t`u shihte përparimi shpirtëror, fetar dhe kombëtar i popullit të krishterë.
2. Veprat kryesore të Imzot Lazër Mjedës si arqipeshkëv i Shkupit:
1. I pruri Jezuitët në kryeipeshvki.
2. Themeloi disa famulli të reja në Kosovë [10];
3. I dërgoi nxënësit për priftërinj në Shkodër, ndërsa studentet e teologjisë në Innsbruck.
4. Në këtë mënyrë e siguroi ardhmërinë e kryeipeshkvisë së vet sa i përket priftërinjve; ndërsa për të mbajtur brezin e ri priftëror.
5. Ndërtoi një godinë të madhe në Shkup kundruall qelës.
6. La një fond prej 1.000.000 (milion) dinarësh për ndërtimin e seminarit të vogël.
7. Ai kishte raportuar dhe denuncuar krimet serbe, nëpërmjet Vatikanit dhe botës perëndimore, që i kishte shfrytëzuar publicisi prej Vjenës, Leo Freundlich për librin e tij “Golgota e Shqipërisë”.
Deri sa ishte ai kryeipeshkëv nuk i mungonte numri i priftërinjëve, sepse famullitë ishin plotësuar me famullitarët e vet, ndërsa aty-këtu ishin edhe dy dhe tre priftërinjë. Atëherë nuk ishte aspak nevoja për kolekte të hollash, as që ishin më parë taksat e tanishme. Krejt kjo zgjati pas shkuarjës së Shkelqësisë së Tij, argjipeshkvit Lazër MJEDËS. Ai në pastoral kishte angazhuar jezuitët, në Shkup dhe në rrethinë, kështu që arqipeshjvia e Shkupit lulëzonte në anën shpirtërore dhe kulturore. Ishte përkrahës i flakët i shkollave shqipe, pra, njeri me shumë virtyte dhe veti njerëzore, të krishtera dhe kombëtare. [11]
Imzot Lazër Mjeda ka thënë në mënyrën përmbledhëse dhe profetike kështu:
Unë nuk di politikë tjetër, por me ba detyrën tims si shqitpar e si ipeshkëv. Krishti nuk ka bërë kurrë politikë. Ai ka folë qartë.
3. Arqipeshkvi Lazër Mjeda dhe familja Bojaxhiu në Shkup
Arqipeshkvi Imzot Lazër Mjeda kishte një miqësi dhe bashkëpunim të thellë dhe vëllazëror me familjen e Gonxhe Bojaxhiut, më vonë shën Nënës Tereze.
Ja edhe dëshmia konkrete: “Ndikimi i madh në jetën e saj ishte arqipeshkvi i Shkupit, Imzot Lazër Mjeda, që ishte mik i familjes Bojaxhiu, të cilën ai e vizitonte shpesh. Kolë Bojaxhiu, njeri i pasur dhe i mirë, e ndihmote me vetëdëshirë arqipeshkvin, Arqipeshkvi ishte shumë mirënjohës dhe e shprehte këtë mirënjohje duke u lutur për familjen dhe me ndonjë dhuratë të vogël, shpesh në formë të ndonjë libri të mirë, pasi që vëllai i tij, Don Ndre Mjeda ishte një shkrimtar i ri shqiptar (1866 – 1927), të cilin ai e ndihmonte dhe e mbante materialisht dhe shpirtërisht në punën e tij të rëndë krijuese si shkrimtar. Ai (arqipeshkvi vr. ime) shpesh thoshte: “Kolë, Zoti ta shpërbleftë ty dhe familjes tënde, në këtë dhe në atë jetë, për Kishën dhe popullin shqiptar.” [12]
“Gonxhja lexonte shumë, i pëlqenon më së shumti vjershat e Don Ndre Mjedës si dhe të poetëve tjerë shqiptarë. “ [13]
Imzot Lazër Mjeda e kishte krezmuar apo përforcuar Gonxhe Bojaxhiun, më vonë Shën Nënën Tereze, me 28 nëntor 1916, ndërsa nun apo kumbar ishte Tade Simon Shiroka. [14]
Shkup - Prishtinë, 5 dhe 6 dhjetor 2023 “Ditët e Imzot Pjetër Bogdanit”
[1] Lexo: Gaspër Gjini, Ipeshkvia Shkup – Prizren nëpër shekuj, DRITA, 1992 (2011), f. 202.
[2] Dr. Gaspër Gjini, vep. e cit. f. 202; AFS, fondi “Lazër Mjeda”, 1911. 1914.
[3] Mercati A. Raccolta di concordati su materie ecclesiastiche tra la Santa Sede e le autorità civili, I, Typos Poligl. Vatucanis, 1954, 1100.
[4] Dr. Don Nikë Ukgjini, Kisha katolike në trevat shqiptare (Nga shekulli XI – deri sot), Qendra botuese Shoqata e Jezuitëve, Tiranë, 2016, f. 177,
[5] Družina, Na svetilnik postavljen, 0b ' 55 ' letnici posvetive škofa dr. Fr. Gnidovca, 18. XI. 1979, f. 13; Khs. Dr. Lush Gjergji, Nëna jonë Tereze, DRITA, 1980, f. 24 – 25.
[6] Po aty, f. 25.
[7] Po aty.
[8] Dr. Lush Gjergji, Nëna jonë Tereze, DRITA, Ferizaj, 1980, f. 27.
[9] DRITA 3/1980, f. 8. Lexo edhe: Nikola Zutić, Kraljevina Jugoslavije, f. 163 - 164; Gaspër Gjini, vep. e cit. f. 210; Mark Sopi, Shembulli i bariut të mirë dhe atdhedashurisë – Arritja e Lazër Mjedës në Prizren, DRITA, Viti XIII, Nr. 5-6, f. 6
[10] Lexo: Don Gaspër Gjini, Ipeshkvia Shkup-Prizren nëpër shekuj, DRITA, 2011, f. 202. Khs. Zef Mirdita, Krishtënizmi ndër Shqiptarë, Misioni Katolik Shqiptar në Zagreb – DRITA, 1998, f. 213 – 214.
[11] Khs. Mark Sopi, Shembulli i baritu të mirë dhe atdhedashës - Arritja e Lazër Mjedës në Prizren, Drita Nr.Viti XIII, Nr. 5-6, 1982. f. 7. Lexo: Lexo dhe krahaso: Gjergj Gjergji – Gashi, Kosova Altari i Arbërisë, 1910 -1941, I - III, 1996..
[12] Lush Gjergji, Nëna e Dashurisë, Shoqate e Shkrimtarëve të Kosovës, - Fondacioni Kulturor i Kosovës “Nëna Tereze”, Prishtinë, 2000, f. 58. Më gjerësisht lexo: Po aty, f. 52 – 63.
[13] Po aty, f. 58.
[14] Lexo dhe krahaso: Albert Ramaj, Lazër Mjeda në arqipeshkvinë Shkup – Prizren mes 1909 – 1921, në Don Ndue Ballabani ed. Imzot Lazër Mjeda, mbrojtës dhe lavërues i identitetit shqiptar, Zagreb – St. Gallen, 2009, f. 145.
