Në vitin 1980 isha në Zvicër, në Meilen, pranë Cyrihut. Kisha punuar pak më shumë se dy muaj në ndërtimtari gjatë verës për të financuar studimet. Në oborr, ndërsa bartja dërrasa për të ndërtuar skelat e një pallati, papritur, në ballkon doli një bukuroshe bionde. E përshëndeta dhe, pas pak, shtova me buzëqeshje:
— M’i ndryshuat disa bindje.
— Pse? — pyeti ajo.
— Deri sot e dija që zanat e bukura dalin nga mali, apo sirenat nga deti... e ju u shfaqët në ballkon. M’i turbulluat shumë koncepte të jetës.
Ajo qeshi me të madhe për krahasimin. Pastaj, nga ballkoni, më pyeti pse flisja frëngjisht. I tregova se kisha përfunduar semestrin e katërt. Ajo më tha se do të studionte artin.
— Ars longa, vita brevis —shtova unë. — Prandaj, duhet ta zgjasim pak së bashku.
Në fund, i thashë se do ta kisha ftuar sonte për darkë, por nuk besoja se do të vinte.
— Pse? Nga e di? — pyeti ajo.
— Më mungon guximi për të tunduar një princeshë si ju. — i thashë.
Ajo u mendua për pak çaste, hyri në dhomë dhe, pas pak, doli përsëri. Kur pohoi me kokë, dërrasa më rrëshqiti nga duart. Ajo i plasi gazit. Restorantin e zgjodhi ajo—unë nuk i njihja lokalet. Pas ndikimit tim, vendosi të studionte edhe ajo Gjuhë dhe Letërsi Frënge. Edhe sot punon si profesoreshë e frëngjishtes.
Të mërkurën në mbrëmje, u takuam para restorantit dhe u përshëndetëm me një puthje në faqe. Nuk isha mësuar me përshëndetje të tilla dhe për pak sa nuk e putha në buzë. Ajo u largua pak, dhe unë i kërkova ndjesë.
Kur u ndamë, u puthëm përsëri në faqe. Kësaj here e bëra si duhet. E përcolla deri te stacioni i vogël i trenit, ku ajo qëndroi në derë derisa u dëgjua fishkëllima e trenit.
Të premten erdhi në banesën time. Të hënën dolëm jashtë. Ajo u kthye në shtëpi e dashuruar shumë, unë—te dërrasat—i dashuruar po aq.
Një të shtunë, më kërkoi ndjesë, duke më shpjeguar se duhej të shkonte në kinema për një takim të fundit me shokët e klasës maturantë dhe se do të kthehej rreth orës 21:30. Dialogu rrodhi përafërsisht kështu:
— Për të shkuar në kinema me shokë, nuk mund të vendosësh ti, por unë. Unë jam burrë.
— Po? — pyeti ajo, duke mbledhur vetullat. — Gabim! Unë marr vendime për veten time.
— Ti je e imja — ky ishte mendimi im atëherë. E konsideroja pronë. Ndryshe nuk dija.
— Unë duhet të kujdesem për ty, — vazhdova. — Të ruaj nga rreziqet, të mbroj moralin tënd dhe të krijoj rrethana për ta ruajtur këtë dashuri.
Ajo u ngrys në fytyrë. Në atë çast e kuptova: nuk e dashuroja vetëm, por e konsideroja edhe si një njeri që duhej ta posedoja. Të ishte e imja. Si pronë.
— Po, unë kujdesem për vetveten dhe për dashurinë tonë. Jam e moshës madhore. Ty nuk të duhem nëse për mua duhet një kujdestar. Si më mbron nesër në punë?
I thashë se jashtë ka edhe dhunues e kriminelë, por ajo e kundërshtoi me fakte, se nuk kishte dëgjuar kurrë për raste të tillë në qytezë. Akoma nuk e dija se dhunuesi isha unë. Me reduktimin e lirisë së saj, praktikisht i anuloja dinjitetin, por atëherë e interpretoja, siç isha mësuar: mbikëqyrje nga dashuria. Të ruaja moralin e saj, me rregulla të dhunshme amorale. Merr me mend ti. Pse? Nga komplekse vogëlsie.
Pas shumë lutjeve, u pajtova. Zemërthyer dhe i trishtuar. Ajo u nis, unë u shtriva në shtrat dhe po mendoja: çfarë mendon të afërmit e mi nëse e shohin në kinema me shokë? Pa mua! Pse lejova të më merrej ftyra? Kush gjendet ulur pranë saj dhe ai shok që është afër, ose një djathtas, një tjetër majtas, vallë ku i mbajnë duart kur bëhet terr? A i fut ndonjëri dorën ndërmjet kofshëve, apo të dy dhe i përkëdhelin flokët?
Skenat i imagjinoja unë dhe personazhet i zgjidhja vetë. Isha i mbushur me paragjykime ndaj grave. Shumë herë kisha dëgjuar se të gjitha gratë janë të lehta, edhe pse dija vetëm për dy gjatë gjimnazit. Në qytet.
Ajo, ndoshta e refuzon pak, mendoja, por meqenëse është grua, ajo nuk mund të rezistojë dhe dorëzohet. Kështu mendoja atëherë. Edhe pse ky shpjegim vlente për ne burrat, ne e kishim sajuar si tipar për gratë. Fundi i fundit, ajo ishte grua, flokët e gjata bionde dhe mendjen e shkurtër, plot dëshirime. Plot fantazi! Me aforizma të tilla isha edukuar dhe rritur. Atyre u besoja.
Kur më vërshuan fantazitë negative, më rrodhën lotët faqeve dhe thashë me vete: gazova! Do të shkoj ta pres, ta befasoj dhe ta zë me presh në dorë. Mendoja se kur del jashtë, e shoh të përqafuar ose me ndonjë që ia prek të pasmet, apo duke e puthur.
Ndihesha i acaruar si gjeli që ka lafshën e kuqërremtë nga një gjel tjetër që i ofrohet pulave në oborrin e tij dhe nga xhelozia kokoris, shpurdh duke treguar gaditshmërinë për betejë. Për ta mbrojtur pronën.
Aty kuptova se koka ime e madhe nuk dinte më shumë se koka e vogël e gjelit.
E zgjodha qoshen e një pallati. Vendi më strategjik nga mund të kapja me vështrim krejt hapësirën para kinemasë. Nja tridhjetë hapa larg, gjendeshin shkallët e kinemasë, nga të cilat zbritej në shesh. Kur ia nisën njerëzit të dilnin, unë nxora kokën dhe, meqë ishin shumë veta, e mbajta një copë herë pa e tërhequr, sepse nuk arrija ta shquaja Sibyll-en. Pas disa sekondash, dëgjova britmën e saj: „Mon amour, quelle surprise magnifique!“ (I dashuri im, çfarë befasie e mrekullueshme!) Në prani të të gjithëve.
Mbeta i shtangur për disa çaste. Aty u shembën përdhe shumë bindje dhe të gjitha paragjykimet ndaj grave. Nuk e prisja kurrë atë shpërthim. As në ëndërr. Gjersa ajo u përshëndet me shokët e vet, duke i puthur në faqe djem e vajza, pata kohën të rimarr veten. Vrapova edhe unë drejt saj si i dehur dhe ajo m’u hodh në përqafim.
Unë u solla me të në ajër, ndërsa këmbët e saj luhateshin dhe fustani lundronte. Ky ishte iluminimi i dytë. Gjersa e sillja, pata menduar: e puthën edhe shokët në faqe, por kjo është dashuria ime, emocion i lindur dhe i krijuar, por ajo si njeri, nuk më takon mua, por vetëm vetvetes.
Isha edhe shumë i ndikuar nga iluminizmi francez dhe i adhuroja përfaqësuesit e tij që na çliruan nga obskurantizmi. Aty pata kuptuar se njeriu duhet të ndryshojë vazhdimisht, përndryshe jeton jetën e huaj. Aty pata kuptuar se, me pranga, me liri të kufizuar dhe me dominim, nuk kishte dashuri, por pronësi, posedim i njeriut dhe rrënim i lumturisë.
Unë nuk isha edukuar ta dua gruan, por ta përdor atë. Duhet ndryshim radikal, thashë me vete. Isha një defekt i madh për epokën time. Më vonë pata lexuar edhe shtesën nga Lao Ce, se „ajo që kthehet është e jotja, jo ajo që mbyllet.“
Ajo që mbyllet, imagjinon pastaj dikë tjetër, mallkon fatin e vet sepse njeriut nuk i pëlqen dominimi, shumicës, jo. Njeri është gruaja! Ajo atëherë bëhet e huaj...
Ky ishte iluminimi i radhës dhe nisa përpjekjet serioze për ta kuptuar dashurinë dhe për të eliminuar bindjet fikse, që nuk ishin të miat, por dëme të patriarkalizmit. Dhe aty e tutje nisa të përmirësoj veten dhe të përpiqem të bëhem burrë i mirë për të dashurën dhe të jetoj epokën time. Për lumturinë time, pa i marrë në konsideratë mendimet e rrethit…
Kjo është poezia që i kam kushtuar Sibyll-it në përmbledhjen me poezi Hijedrita e jetës, faqe 37. Aty kisha shënuar vitin 1981, por tani e kuptova se ishte viti 1980.
Serenadë nokturne
(Meilen, 1981, për Sibyllen)
Në krevat shtrirë, këmbën pakëz ngritur
Me vështrim engjëllushe, romancë e stisur
Kombinezon mëndafshi, tunduese e skofiare
Mbathjet sa gjeth fiku, magjepsnin fare
Liqeni shkulmonte, me dallgë gurgulluese
Afshi reshë, oshtima përvëluese
Ashtu hutuar dhe fare të shastisur
Puthje e përkëdhelje, natën patën ndritur
E shtunë, Cyrihu gumëzhinte në dalldi
E epur në dritare, joshur në magji
Dhe ja, prush, në vithe e shtrënguar
E rrëmbyer fuqishëm, në epsh shndërruar
E bukur si zanë, marramendëse dhe e dëlirë
Lagështi dhe stuhi, dehëse dhe erëmirë
Brenda e ëndshme dhe bota në flakë
Mendje arratisur, shkrumb dhe shtrëngatë
Ofshet e shpirtit, piskama dhe kënaqësi
Liqeni ofshante, avulluar n' poezi
Psherëtime e thellë, nga ofshet çliruar
Tufë përjetimesh, pranë Cyrihut të trazuar.
Çdo dashuri është një mësim i ri! Dashuritë janë provime nga të cilat mësohet dhe nga të cilat përfitohet në mënyrë të ndërsjellë. Kur nis posedimi i njeriut, nis rrënimi i bashkëjetesës! Nëse jo, njëri ose të dy e paguajnë me shëndetin dhe me dëmtimin e fëmijëve...
