A mund të na çojë një gënjeshtër e bardhë në rrugën e një mashtrimi më të madh? Pasi themi një gënjeshtër, çfarë mund të na ndalojë për të gënjyer? Pse ndonjëherë mendojmë se nuk kemi zgjidhje tjetër veçse të ndryshojmë realitetin?
Një gënjeshtër të çon tek një tjetër, shkenca e vërteton këtë. Mençuria popullore thotë se një gënjeshtër të çon në një tjetër. Sikur të ishte një top bore, kur gënjen, pothuajse në mënyrë të pashmangshme tërhiqesh të këmbëngulësh për ta bërë atë më të besueshëm. Ky trend është studiuar nga ekspertë të psikologjisë njerëzore.
Gënjeshtra është aftësi
Gënjeshtra ose mashtrimi është pjesë e natyrës sonë. Kafshë të tjera, të tilla si shimpanzetë ose peshqit, si dhe disa bimë, janë në gjendje të manipulojnë. Gjallesat duhet ta zhvillojnë këtë aftësi për të mbijetuar. Në rastin e njerëzve, gënjeshtra është një aftësi zhvillimore, ashtu si ecja apo të folurit. 30-50% e fëmijëve nga 2 deri në 3 vjeç përpiqen të gënjejnë prindërit e tyre, por këto gënjeshtra nuk janë shumë të besueshme. Për shembull, “pashë fqinjin duke ngritur një makinë me gishtin e tij të vogël”. Rreth moshës 4 vjeçare, 80% e fëmijëve janë në gjendje të gënjejnë (dhe ta bëjnë rregullisht) në bazë të teorisë së mendjes, e cila është në gjendje t’i atribuojë gjendjet mendore vetes dhe të tjerëve, në të njëjtën mënyrë kuptohet se të tjerët kanë gjendje mendore të ndryshme nga të tyret. Megjithatë, në shumë raste, fantazia ngatërrohet me realitetin. Nga mosha 5 deri në 10 vjeç, me fillimin e zhvillimit të zonave të caktuara të trurit dhe funksioneve ekzekutive, fëmija kupton se çfarë do të thotë të gënjesh dhe cilat janë implikimet e tij. Bëhuni më të aftë atëherë, në frenimin e kësaj kërkese. Më në fund, në moshën 11-vjeçare ai tashmë di të bëjë dallimin midis të vërtetës dhe gënjeshtrës. Rreth moshës 4 vjeçare, fëmijët fillojnë të gënjejnë rregullisht.
Pse gënjejmë?
Gënjeshtra ka një komponent biologjik që na ndihmon të “mbijetojmë” në një kontekst social. Me fjalë të tjera, na mbron nga kërcënime të caktuara ose fiton një avantazh. Ne gënjejmë, për shembull, për të mos zhgënjyer, për të shmangur një qortim ose për t’u ndjerë të pranuar.
Për këtë arsye, gënjeshtra është, veçanërisht për të vegjlit, një mundësi për të mësuar të parashikojnë qëndrimet, kufijtë dhe besimet e të tjerëve. Në këtë kuptim, gënjeshtra ka edhe një komponent formues.
Kur personi gënjen, ka një rritje të aktivitetit të korteksit frontal dhe temporal dhe të sistemit limbik, veçanërisht në amigdalë. Kjo rritje rezulton në stimulim intensiv të trurit që promovon lidhjet nervore.
Kjo e bën lidhjen midis kujtimeve dhe ideve më të lehta dhe më të shpejta. Pra, sa më shumë të gënjeni, aq më e lehtë bëhet t’i drejtoheni gënjeshtrave?
Një grupi studiuesish nga University College London u morën me verifikimin nëse një gënjeshtër çon tek një tjetër. Nëse po, a është i ndryshëm aktiviteti i trurit të personit që gënjeu? Për ta bërë këtë, ata përfshinë tetëdhjetë vullnetarë duke parë sjelljen e tyre gjatë kryerjes së detyrave të ekonomisë, ndërsa aktiviteti i tyre i trurit u vëzhgua përmes imazhit funksional të rezonancës magnetike. Detyra ishte për të llogaritur numrin e monedhave në një kavanoz. Pasi të llogaritej, rezultati duhej t’i dërgohej në mënyrë elektronike shokut. Nëse rezultati i afrohej shumës aktuale, të dy do të kishin fituar një avantazh. Nëse ndryshimi do të ishte i dukshëm, shoku do të kishte përfituar.
Rezultatet e studimit treguan se për shkak se gënjeshtra ishte në interesin e tyre më të mirë, pjesëmarrësit gradualisht i frynë llogaritjet e tyre disa herë. Me fjalë të tjera, një gënjeshtër çon në një tjetër kur fitohen avantazhe. Në nivelin e trurit, në amigdalë u pa një reagim normal, shumë aktiv pasi kishin gënjyer herët e para. Megjithatë, gjatë detyrës dhe me rritjen e shtrirjes dhe frekuencës së gënjeshtrave, aktivizimi i kësaj zone emocionale u bë më pak intensiv.
Amigdala, një zonë e trurit në formë bajame, aktivizohet kur themi një cikël gënjeshtrash. Por çfarë do të thotë kjo? Ekspertët i interpretuan këto gjetje si një ç’ndërgjegjësim ndaj gënjeshtrës. Një aktivizim më intensiv i amigdalës zbuloi se gënjeshtra shkakton ndjenja negative.
Studimet e mëparshme tregojnë se amigdala është struktura përgjegjëse për të kufizuar masën në të cilën jemi të gatshëm të gënjejmë. Nga ana tjetër, aktivizimi më i ulët i amigdalës gjatë ekzekutimit të detyrës së caktuar tregon se sa më shumë të gënjesh, aq më shumë ulet faji, pendimi apo turpi. Sa herë që gënjejmë, bëhemi më pak të ndjeshëm ndaj emocioneve negative që lidhen me gënjeshtrën. Nga kjo rrjedh se ndoshta do ta bëjmë përsëri.
Edhe një herë, shkenca na ka ndihmuar të kuptojmë më mirë sjelljen njerëzore, si dhe të konfirmojmë një urtësi popullore shumë të vlefshme. Që tani e tutje, para se të gënjejmë, le të pyesim veten nëse ia vlen dhe nëse është rruga që duam të ndjekim. Ndoshta një gënjeshtër e bardhë mund të lëshojë një sërë mashtrimesh nga të cilat vështirë se do të mund të dalim.
