Të gjithë jemi të njohur me zilinë, një emocion social me të cilin përballemi çdo ditë. Edhe pse në shumicën e rasteve ka një konotacion negativ, ai kryen funksione të rëndësishme. Psikologjia na mëson se emocionet nuk janë as negative dhe as pozitive (përveç aspekteve patologjike), ato mund të jenë thjesht të këndshme ose të pakëndshme. Për më tepër, ato gjithmonë kryejnë një funksion.
Zilia në aspektet e saj më të thjeshta përfaqësohet si një marrëdhënie triadike e pabarazisë. Kjo marrëdhënie do të përbëhej nga dy persona dhe një objekt. Dhe pabarazia është për faktin se njëri nga këta dy persona e ka në pronësi objektin, ndërsa tjetri jo dhe e dëshiron. Jemi përballë një emocioni nga i cili lind një krahasim social.
Krahasimi social
Ne njerëzit jetojmë në shoqëri komplekse, ku statusi social ndikon në jetën tonë. Kjo është arsyeja pse ka kuptim që, nga një këndvështrim adaptiv, ne kujdesemi për jetën tonë shoqërore. Këtu lind krahasimi social, nga një përpjekje që synon të arrijë një pozicion më të mirë dhe të ketë burime më të mëdha sociale. Krahasimi social mund të paraqitet në dy forma: (a) në rritje, kur krahasojmë veten me njerëz që janë/ose duken se janë më mirë se ne; (b) zbritëse, kur krahasimi ka të bëjë me ata që janë/ose duket se janë më keq se ne. Të dy llojet kryejnë një funksion dhe kanë arsyet e tyre, por, për studimin e zilisë, na intereson krahasimi nga poshtë-lart: kemi zili ata që kanë diçka që ne dëshirojmë.
Krahasimi social nga poshtë-lart zakonisht synon të identifikojë se çfarë na dallon nga personi në një status më të lartë shoqëror, për t’i barazuar ose tejkaluar ata. Ky objektiv mund të ndryshojë, në varësi të përmbajtjes së krahasimit dhe personit me të cilin po krahasojmë veten. Për shembull, emocionet e krenarisë mund të lindin nëse e krahasojmë veten me një të dashur në një aspekt që nuk është i rëndësishëm për ne.
Zilia luan një rol thelbësor kur bëhet fjalë për përpjekjen për të barazuar ose tejkaluar statusin në këtë krahasim lart. Motivimi ynë do të jetë të arrijmë këtë status më të lartë për të marrë burimet shtesë sociale që do të vijnë me të. Për të arritur këtë qëllim, zilia mund të sillet në mënyra të ndryshme, të cilat do t’i trajtojmë më vonë.
Çfarë është zilia?
Zilia është një emocion i dhimbshëm shoqëror sepse është produkt i një marrëdhënieje pabarazie. Siç e përmendëm, është e lidhur me krahasimin social dhe vlerësimin e egos sonë. Për këtë arsye, ndonjëherë, ne mund t’i referohemi zilisë si një termometër social që na lejon të kalibrojmë statusin tonë shoqëror dhe të ndërmarrim veprime nëse nuk është ajo që do të donim. Edhe pse në disa raste zilia shprehet hapur në shenjë admirimi (ju kam zili shumë!), gjëja më e zakonshme është se ajo është e fshehur. Në këtë kuptim, fshehja e zilisë është pjesë e protokollit tonë shoqëror. Ky proces kryen dy funksione shumë të qarta: nga njëra anë, pengon njeriun ziliqar të bëjë publike mungesën e tij, duke mbrojtur kështu veten nga një zhvlerësim i mundshëm i egos; nga ana tjetër, e pengon personin e zili të ndihet i kërcënuar.
Objekti i zilisë mund të aludojë në një larmi elementesh. Mund t’i referohet mallrave, por edhe karakteristikave apo njohjeve personale. Këto do të bëhen objekt zilie kur të dëshirohen nga një person që nuk i zotëron dhe i identifikon në një tjetër. Dëshira mund të jetë kryesisht për shkak të qëllimit për të rivendosur një pozicion inferioriteti ose disavantazhi. Me fjalë të tjera, jo për atë që është ai objekt, por për atë që përfaqëson.
Duke qenë kështu, si mund të reagojmë kur e gjejmë veten ziliqarë? Pikërisht këtu hyjnë dy llojet e përgjigjeve ziliqare dhe pasojat e tyre për të cilat do të flasim në paragrafin tjetër.
Llojet e zilisë
Mund të themi se ekzistojnë dy lloje zilie: beninje dhe malinje (e njohur edhe si schadenfreude).
Zilia e mirë lind kur ziliqari ndjen siklet ndaj mirëqenies ose suksesit të tjetrit, por nuk ushqen dëshira të liga ndaj këtij të fundit. Sjellja që rezulton konsiston në përpjekjen e personit ziliqar për të përmirësuar statusin e tij, të cilin ai do ta arrijë përmes përvetësimit të objektit të zilisë, pa ndërhyrë megjithatë tek personi i zili. Në atë malinje, përkundrazi, përveç që vuan nga sukseset e të tjerëve, përjeton edhe dëshira të liga ndaj personit të zili. Nuk do të ketë asnjë sjellje për të arritur një përmirësim, por përkundrazi përpjekje për të ulur vlerën e objektit të zilisë apo edhe për të ulur nivelin e statusit të personit të zili duke ia hequr objektin.
Të dy llojet e zilisë kanë të njëjtin qëllim: personi ziliqar dëshiron të arrijë një status të barabartë ose më të lartë se ai i personit të zili. Te malinjja do ta arrijë duke ia ulur statusin e ziliqarit, ndërsa në të mirën do ta rrisë statusin e tij. Edhe pse i pari ka karakter pro-social, nuk duhet të harrojmë se fenomeni i schadenfreude është një emocion shumë i pranishëm në jetën tonë.
Një pyetje për të reflektuar: kur kemi zili një person tjetër, çfarë mbizotëron brenda nesh, zilia e mirë apo schadenfreude (kënaqësi e përftuar nga dikush nga fatkeqësia e një personi tjetër)?
